تهران

معماری گنبدخانه مسجد مدرسه سپهسالار تهران

در مقایسه گنبد خانه مسجد آذربایجانی ها با گنبد خانه مسجد سپهسالار در بازار، یکی از مراحل ما قبل این گنبد خانه را به خوبی به نمایش می گذارد، حرکتی که در مسجد سپهسالار به اوج خود می رسد. در اینجا گنبد خانه حذف می شود و در واقع، چهار فضای کناری هستند که هم بار طاق های خود را می برد و هم بار گنبد را و از این طریق ایوان و سه فضای کناری با گنبدخانه در هم می آمیزد. این حرکت بیش از تحول سازای تحولی در فضای معماری است. در مسجد سپهسالار چلیپایی در گنبدخانه وجود دارد که ابعاد آن ۴۵ متر در ۴۵ متر است و با ترک پوشش داده شده و در مرکز با ارتفاعی حدود ۳۵متر یکی از شیرین ترین فضاهای معماری ایران را شکل داده است.

فضا در این بنا بیش از میل به صعود در افق پخش شده است. عقب نشستگی های ایوان ها جلوه ای از این بسط افقی است. تیمچه قيصرية قم هم همین ویژگی را دارد و سه گنبد در عرض با هم ترکیب شده اند. تیمچه مظفریه تبریز بسط افقی قوی تری دارد. حیاط صحن اتابکی حضرت معصومه با خارج شدن از فرم مستطیل و تبدیل به یک شکم دریده همان بسط افقی فضاست. شاید مناره های زیاد در دوره قاجار فقط برای تعدیل این گسترش افقی به کار رفته اند.

چنان که پیش تر گفته شد در پشت ایوان غربی شبستان زمستانی قرار دارد با فضایی کاملا متفاوت. شبستانی ستون دار با ردیفی از ستون هایی سنگی تزئینات آن متفاوت از سایر فضاهای دیگر بناست و شباهت زیادی به تزئینات عربی دارد. این تزئینات و پوشش را آقای لرزاده (از هنرمندان نامی آن دوره) در حدود سال های ۴۰ شمسی انجام داده است و طبیعتا سلیقه این دوره را نشان می دهد. اما اصل، نظم فضایی ابعاد و تناسبات و نور آن است. در جنوب غربی این شبستان در کوچکی قرار دارد که از طریق آن می توان وارد راهرویی شد که در نهایت با چرخشی به حیاط کوچکی می رسد که امروزه به حیاط پاسخگویی به سؤالات شرعی مشهور است.

اما در واقع، حیاط دار الشفا نام داشته است. واقف برای طلاب درمانگاه و پزشکی را در نظر گرفته بوده و بر آن فضا نام دارالشفا گذاشته بود. این حیاط، که دورتادور آن چند فضای کوچک و بزرگ قرار دارد، از طریق یک سر در کوچک به خیابان نخشب راه دارد. از ضلع جنوبی خیابان نخشب چشم اندازهای بی نظیری از گنبد و حجم های مسجد دیده می شود. در شرق بنا ورودی دیگری قرار دارد که این ورودی هم دارای یک جلوخان با یک نیم هشتی نامتقارن است. در پشت آن یک هشتی با یک هفت کاسه بسیار زیبا کار استاد جعفرخانه معمار قرار دارد. پس از این هشتی راهروی بلندی قرار دارد که انتهای آن به گوشه شمال شرقی حیاط متصل می شود و ورودی تولیت، که بنایی یک طبقه با حیاط است، نزدیک به انتهای این راهرو قرار دارد. حیاط دارای یک محور طولی در جهت شرق به غرب است.

اتاق شاه نشین، که نقش مدرس را داشته در شرق این محور و ایوانی که به صورت اتاق در آمده با سه اتاق مجاور، که محل سکونت بوده اند، در غرب قرار دارد. با توجه به وجود پنجره حجره های طلاب، که رو به حیاط باز می شود، به نظر می رسد این حیاط در گذشته محل سکونت خانواده متولی نبوده بلکه بیشتر حیاطی خصوصی برای برگزاری کلاس های مهم تر بوده است. تزئینات این حیاط کاملا شبیه او تزئینات بناست و کاشی های الوان در بستر آجر بیان تزئینی این فضا است. به نظر می رسد پنجره های این فضا در دوره های اخیر عوض شده چرا که قطعا فضای مدرس شرقی ارسی داشته است.

دسترسی مناره های مسجد همگی از طریق بام انجام می شود و مناره های ایوان جنوبی دو مسیره اند به این معنی که می توان از یک مسیر بالا رفت و از مسیر دیگر پایین آمد. دو مناره میانی با ارتفاعی حدود ۴۰ متر هنوز از بلندترین سازه های مرکز شهر تهران هستند.  آخرین فضا و یکی از زیباترین فضاهای مسجد وضوخانه آن است که به چهل شیر مشهور است. این فضا دارای هشت ستون سنگی ظریف دور تا دور حوضی سنگی است که زمانی با آب قنات مهران پر می شده و سرریز آن به سمت حوض میان حیاط و از آنجا به آب انبار واقع در حیاط پاسخگویی به سوالات شرعی می رفته است. روی این ستون ها و جرزهای اطراف آن ۱۵ چشمه طاق و سه نور گیر قرار دارند.

کاشی کاری معقلی در این فضا همراه با تزئینات سنگی، آن را به یکی از استثنایی ترین مکان های مسجد تبدیل کرده است تا همین پنج شش سال پیش، قبل از اتمام بنایی نوساز، که به جای حمام این مجموعه ساخته شد و کلاس هایی با تخته سیاه و صندلی دارد، حلقه های درس در شبستان های زمستانی و تابستانی و حتی در گونه های حیاط، درست همانند قرن های گذشته تشکیل می شد. نکته آخر اینکه بنایی خارج از این مجموعه در شمال شرق مسجد قرار دارد که به دوره پهلوی اول تعلق دارد و نخستین فرهنگستان ایران به شمار می آید. این بنا اکنون کتابخانه مسجد سپهسالار و یکی از مهم ترین کتابخانه های اسلامی در سراسر جهان است. این کتابخانه گنجینه ای نفیس از کتاب های خطی و چاپ سنگی در اختیار دارد و محققان علوم اسلامی از سراسر جهان از این کتاب ها استفاده می کنند.

توصیف فضاهای مسجد مدرسه سپهسالار تهران

در هر چهار گوشه بنا یک ردیف پلکان برای رسیدن به طبقه بالا قرار دارد. نکته عجیب تفاوت بسیار زیاد پله ها از نظر شکل، تعداد و حتی ارتفاع آن هاست. وقتی در عملیات مرمتی مشخص شد دیوارهای طبقه بالا روی دیوار طبقه پایین قرار ندارد و یک لایه قطور خاک آن ها را از هم جدا کرده، این عقیده قوت گرفت که طراحان از ابتدا خیال دو طبقه ساختن بنا را نداشتند و به دلایلی در همان سال های اولیه قبل از انجام تزئینات، طرح خود را عوض کردند و طبقه دوم را بنا نهادند، اگرچه وجود این لایه خاک همواره به صورت معمایی باقی خواهد ماند.

حجره، که با طاق کجاوه پوشش داده شده طاقچه های متعدد و یک بخاری دیواری دارد. پشت هر حجره نیز یک پستو واقع است. ابعاد این پستوها به دلیل انحراف قبله نسبت به خیابان و حل قناسی زمین یک اندازه نیست و پوشش هایی از کجاوه و چهار پرگار بر آن ها قرار گرفته است.

نکته بسیار با اهمیت در سازمان دهی فضایی طبقه بالا، که از همان حیاط جلب نظر می کند، عقب نشستگی های دو سوی ایوان هاست که مهتابی هایی را به وجود آورده است. این حرکت، که از مسجد سید اصفهان آغاز شد و در مسجد سلطانی سمنان به زیبایی به کار گرفته شده است، از عناصر اصلی نظم دهنده به فضای پر و خالی بناست که پس از ایوان های اصلی در درجه دوم اهمیت قرار دارد. اطراف این مهتابی یا بهار خواب ها ۳۱ حجره قرار دارد که از حجره های پایین کوچک تر هستند و پستو هم ندارند، ولی به علت وجود پنجره در پشت آن ها از نور بهتری برخوردارند. اما طبقه دوم منحصر به این حجره نمی شود، پشت حجره های بدنه غربی بنا دو حیاط در طبقه بالا قرار دارد، که ترکیب های بی شماری از حجم های معماری در آنجا به چشم می خورد. این تنوع ساخته دست بشر یادآور تنوع و حجم ها در طبیعت می باشد: فضاهای نیمه باز، پله هایی که با حرکت های غیرمنتظره سطوح را به هم وصل می کنند، پشت ایوان ها، مناره هایی که از میان توده های اجر برخاسته اند.

نورگیرهایی که به توالی پشت هم قرار گرفته اند با پوششی از آجر مربع  با ریتم ها و حرکات متفاوت. مسجد را باید یک بار هم از روی بام آن دید. مطمئنا این همه زیبایی اتفاقی نیست و معمار به عمد ترتیبی داده تا طلاب از همه این فضاها عبور کنند و شاهکار او را از هر زاویه ای ببینند. در بازگشت می توان از پلكان شمال غربی به حیاط بازگشت و در این صورت، منظره انعکاس ایوان جنوبی و گنبدخانه در حوض مركز حیاط به چشم خواهد آمد. طاق ایوان جنوبی قطعا هر بیننده ای را مقهور عظمت خود خواهد کرد. در این طاق به رغم ابعاد عظیم فضا، تزئینات استثنائی با رنگ های بی نظیر تند و درخشانی به کار رفته اند که پیش از این در هیچ مسجدی به کار نرفته است. نه کاسه زیبای ساخته آقای لرزاده همین جا هستند و عظمت فضا را به شما می نمایانند.

اما گنبدخانه اوج این تحول فضایی است. باید قبلا تاريخچه ای از تحول گنبد را دانست. گنبد برای نشستن روی دیوارهای گنبدخانه به عنصری به نام فیل پوش یا سه کنج احتیاج دارد و اصولا به دلیل اینکه گنبد بار خود را به صورت خطی پخش می کند دیوارهای گنبدخانه بسیار قطور با بازشوهایی کوچک می شوند. نمونه خوب چنین گنبدی با جرزهای عظیم، گنبد خواجه نظام الملک یا همان گنبد جنوبی مسجد جامع اصفهان است. اما معماران ایرانی همیشه در جهت سبک تر کردن دیوارهای گنبدخانه و بزرگ تر کردن بازشوها پیش رفته اند و این حرکت طی بیش از ۱۵ قرن همواره دنبال شده است.

کاربندی به عنوان نوعی سازه که می تواند بار خطی یک گنبد را به نقاط معینی منتقل کند راهکار مناسبی برای چنین خواسته ای بوده است. در واقع، کاربندی نیاز گنبد را به سه کنج از بین می برد.

ترکیب گنبدخانه با شبستان های جانبی تجربه جدیدی در معماری ایرانی محسوب می شده است که می توان آن را ویژگی این بنا و حتی معماری دوران قاجار به شمار آورد و آن را بسط افقی فضا نام نهاد.

مسجد مدرسه سپهسالار تهران

بهترین مسجد موجود در تهران و شاید یکی از بهترین ابنیه تاریخ معماری ایران مسجدمدرسه سپهسالار است که چکیده ای از هزاران سال معماری ایران است و همچون هر اثر هنری مهم با هر چه بیشتر دیدن آن می توان زوایای جدیدتر از عمق و غنای معماری در آن یافت.

میرزا حسین خان سپهسالار در سال ۱۲۹۶ در زمینی که زمانی قطعه ای از باغ از بود و آن را از پاشاخان امین الملک خریده بود ساخت مسجد مدرسه را آغاز کرد. اگرچه ممتحن الدوله شقاقی مأمور طراحی و اجرای بنا شد. اما در واقع، او مدیریت این پروژه را برعهده داشت و استاد حسن قمی، معمار پرآوازه آن زمان، بر اساس سنت مدرسه سازی از یک سو و خلاقیت شگرف خود از سوی دیگر طراحی و اجرای آن را عهده دار شد. از سال ۱۲۹۷ به دلیل عزل سپهسالار از مقامش و تبعید او به قزوین بنای مسجد متوقف شد، ولی دوباره همان سال با روی کار آمدن مجدد او و ادامه یافت. او در همان زمان وقف نامه مسجد را نوشت. این وقف نامه کم نظیر در دو شکل وقف نامه مفصل (کتابی در ۷۹صفحه) و وقف نامه مختصر بر کاشی دور تا دور حیاط مسجد و با خط استاد غلامرضا نقش بسته است.

با مرگ سپهسالار در سال ۱۲۹۸ دق (در ۵۷ سالگی)، ناصرالدین شاه یحیی خان مشیرالدوله برادر سپهسالار را مأمور اتمام بنا کرد. بنا در سال ۱۳۰۳دق قابل استفاده شد و تکمیل تزئینات آن در دوره های بعد صورت گرفت. به همین دلیل این بنا به موزهای از تزئینات ۱۵۰ سال اخیر ایران تبدیل شده است. در تزئینات این بنا اساتید بزرگی چون استاد جعفرخان معمارباشی کاشانی به عنوان دستیار استاد حسن قمی، مهدی و محمدصادق کاشانی به عنوان کاشی کار، استاد سید محمد، استاد عبدالله قزوینی عموغلامحسین و استاد ابراهیم به عنوان حجار، و خطاطان کم نظیر دوره قاجار چون میرزا غلامرضای خوشنویس و میرزا حسن خان عمادالکتاب سیفی در دوره های اولیه و استاد الرزاده و استاد شعرباف از دوره های متأخر شرکت داشته اند.

بنای مسجد مدرسه

کاشی های رنگارنگ با شیوه معرق - معقلی و هفت رنگ و آجرهای لعاب دار در بستر آجر بسیار خوش ساخت و دقیقی قرار گرفته اند و یک دروازه آهنین با تزئیناتی از فلز برنج و تعدادی پنجره چوبی با معرق چوب بسیار ظریف فضای این جلوخان را شکل داده اند. در پشت سردر جلوخان یک هشتی با الگوی نگینی و کاربندی ۲۸ تایی از معرق گره و کاشی های هفت رنگ به راهرو و در نهایت حیاط مسجد منتهی می شود، بنابراین، زاویه ای که حیاط مسجد نسبت به خیابان دارد اثری نامطلوب نمی گذارد. در شمال این هشتی راهرویی قرار دارد که زمانی ورودی خصوصی کاخ سپهسالار به مسجد در آن واقع بود و امروزه با بنای کتابخانه مجلس مسدود شده است. ورود مستقیم از هشتی، که پشت ایوان غربی قرار گرفته است. با یک مشبک لعاب دار فیروزهای رنگ مسدود شده است. پس از راهرویی کوتاه حیاطی با مساحت ۶۰متر در ۶۰متر، به دور از شلوغی خیابان در سکوت کامل قرار دارد و این از معدود حیاط های ابنیه تاریخی است که به دلیل عظمت آن خط آسمان اصلی بنا بدون مزاحمت برج با ساختمان نوسازی قابل مشاهده است.

در طبقه اول. چهار ایوان بنا، که هیچ یک شبیه دیگری نیست، استخوان بندی اصلی نظم فضایی حیاط را تشکیل می دهند. نه تنها ابعاد این چهار ایوان مانند هم نیست، بلکه تزئینات مشابهی هم ندارند. شبستان زمستانی پشت ایوان شرقی قرار دارد. پشت ایوان شمالی مدرسی قرار دارد که زمانی دارالقرآن نام داشت و در پشت ایوان جنوبی، که ابعاد آن به طرز حیرت آوری بزرگتر از ایوان های دیگر است و با دو ایوان کوچک فرعی و چهار مناره رفیع آراسته شده است، گنبد خانه یا شبستان تابستانی قرار دارد. در اطراف این ایوان ها، ۲۹ ایوان کوچک قرار دارد که پشت هر یک حجرهای واقع است. ایوان های این حجره ها با در کاربندی های غیر تکراری ۷، ۱۱ . ۹ و ۱۳تایی با معرق گره و معرق اسلیمی تزئین شده اند. در ورودی هر حجره یک در چوبی قرار دارد که تعدادی از آن ها، که متعلق به زمان ساخت بنا هستند، معرق چوب دارند با نقش گره در دو طرف این در دو پنجره گرد چوبی با مشبک گره خودنمایی می کند.

تغییر در گرایش های سبکی مدرسه دارالفنون

مدرسه دارالفنون از نمونه های قابل توجه در معرفی تغییرات گرایش های سبکی اوایل قرن چهاردهم است. تغییر گرایش های سبکی در دو دوره ساخت و تجدید بنای مدرسه را می توان متأثر از عوامل و زمینه های حاکم در این دو مقطع زمانی دانست.

- در اوایل قرن ۱۴ شمسی در معماری کشورهای پیشرفته، که منشأ الهام معماری کشور ما نیز بود، تحولات عظیمی صورت گرفته بود، به نحوی که الگوهای مورد استفاده معماران قاجاری در کشور مرجع منسوخ شده بود و تداوم آن ها در ایران، با همان سبک و سیاق قبلی منطقی نبود.

- به تحولات قابل ملاحظه علم باستان شناسی در کشور با حضور محققان و باستان شناسان خارجی صورت گرفته بود. اطلاعات بسیار وسیعی در مورد بناها و نحوه تعمیر و مرمت آن ها جمع آوری شده بود و نیروهای اجرایی مؤثری سازمان داده شده بودند که در ساخت بناهای نوساز نیز به خدمت گرفته می شدند.

- میراث معماری دوره اسلامی عمدتا تحت نظارت وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه و به سرپرستی آندره گدار در اداره عتیقات، مورد توجه معماران وزارت معارف قرار گرفته بود. نیکلای مارکف، سموئیل سعید کردستانی و چند معمار دیگر ایرانی و خارجی زیرنظر گدار در طرح مدارس جدید وزارت معارف، از آن بهره می گرفتند.

- تمایل برای ایجاد تحول همراه با حفظ هویت های ملی، به احیای معماری گذشته کشور ایران و از جمله دوره اسلامی انجامید، به نحوی که بتواند در قالبی متحول، کاربردهای جدید را پذیرا باشد.

- اشاعه شیوه های منعطف معماری در جهان از قبیل آرت دکو، که تاریخ و تحول را همزمان پذیرا بودند، زمینه استفاده از معماری ایرانی دوره اسلامی را با پوشش محلی و کاربردی جدید مهیا کرده بود و این تجربه به صورتی وسیع در کشورهای رو به رشد و از جمله ایران، کاربرد یافته بود.

مقایسه طرح مدرسه دارالفنون در دوره قاجار با طرح بازسازی آن، نشان از چرخشی بارز در گرایش های سبکی در معماری دارد که از حدود اوایل قرن چهاردهم شروع شده و تا اواسط دهه دوم آن تداوم یافته بود.

در طرح قاجاری مدرسه دارالفنون عناصر و جزئیات با استفاده از نمونه های فرنگی انتخاب شده اند. استفاده از عناصری از قبیل سقف شیب دار، برجک ساعت، نحوه پوشش پیشانی سقف ها و کاربرد وسیع نقوش گل و بته و نقش برجسته فرنگی بدون تغییر آن ها نشان از آن دارد که در طراحی این بنا، طراح و سازنده دغدغه و ممانعتی در الگوبرداری از معماری فرنگی نداشته و با اختیار کافی طرح خود را به این شیوه نزدیک کرده است.

به کارگیری اصطلاح سبک فرنگی به موازات سبک صفوی نشان دهنده آن است که در این دوره  هر دو سبک از مقبولیت کافی برخوردار بوده و در طرح بناهای مختلف به کار گرفته می شدند.

در طرح قاجاری مدرسه دارالفنون تلاشی برای تلفيق معماری فرنگی با محیط و مکان و معماری محلی به چشم نمی خورد گویی همان طور که علم جدید غربی است،

معماری هم می تواند اروپایی و فرنگی باشد.

در زمان بازسازی نیکلای مارکف طراح بنا سبک دیگری را برگزید. امروز این سؤال مطرح است که شاید او می توانست بنا را به شیوه فرنگی مرمت نماید. در اسناد مکتوب، آثاری از این تمایل در انتخاب معمار و سفارش کارفرما مشاهده نمی شود. گویی که در آن دوره معماری قبلی بنا کهنه و منسوخ شده و به اندازهای اعتبار ندارد که اصل آن حفظ شود. برخلاف طرح قاجاری، شیوه معماری طرح بازسازی تمایلی قوی به احیای هویت ملی با اتکا بر معماری دوره اسلامی دارد.

در این طرح به جای قوس های فرنگی نیم گرد، که در دوره قاجار متداول بود، قوس های تیز به کار گرفته شدند و تزئینات فرنگی شامل گل و بته و نقش برجسته به تزئینات آجری مقرنس و کاشی کاری تبدیل شده اند. با وجود عملکرد جدید این مدرسه؛ معماری این بنا در قالب معماری قدیم و محلی عرضه شده است، گویی موضوع تلفیق نو و کهنه و آشتی تحول و سنت در این دوره مطرح و محسوس و اجرای آن ضرورتی اجتناب ناپذیر و مقبول است.

عنوان «فرنگی» در دوره قاجاری متداول شد و به نوعی معماری مبتنی بر سبک های اروپایی و فرنگی آن زمان اشاره داشت. در همان دوره معماری متأثر از میراث تاریخی اسلامی به «سبک صفوی» مشهور شد.