اینترنت و حریم خصوصی افراد

اینترنت و حریم خصوصی افراد

امروزه به وضوح مشاهده می شود ارتباطات جهانی از طریق اینترنت که در فضایی مجازی صورت می گیرد، مرزهای جغرافیایی را در هم شکسته و قلمرو جدیدی برای فعالیت های بشری در سطح بین المللی را پدید آورده است. با توجه به نفوذ روزافزون اینترنت در زمینه های گوناگون ، دولتها خود را ناگزیر از قانونمند نمودن اینترنت دیده و قوانین داخلی و بین المللی برای این فضا وضع نموده اند و در حال بسط این قواعد هستند. لکن ماهیت فرامرزی و ابعاد بین المللی اینترنت باعث شده تنظیم آن توسط حاکمیتهای مختلف، موجب اصطکاک صلاحیتها شده و ابهامات حقوقی این فضا افزوده گردد. بنابراین تلاش صرفاً یک جانبه ی دولتها برای قانونمند نمودن اینترنت بدون همکاری بین المللی بی حاصل خواهد بود .از دیگر سو، فضای مجازی این امکان را فراهم آورده تا اطلاعات بدون دخالت دولتها و هر گونه مانع جغرافیایی، در دسترس تمام افراد در سراسر دنیا قرار گیرد. این ویژگی هر چند موجب تحقق حقوق بشر از جمله حق آزادی بیان و آزادی اطلاعات می گردد لکن اصول دیگر حقوق بشر از جمله حریم خصوصی از سوی دولت ها بارها خدشه دار شده و موجب گردیده است که اینترنت مانند دیگر ابزار اطلاع رسانی، مشمول محدودیتهای پیش بینی نشده در اسناد بین المللی گردد جایگاه حقوق بین الملل در فضای سایبر از جمله حوزه هایی است که به شدت نیاز به تنظیم یک ساز و کار حقوق بشری به ویژه در مقوله ی رعایت حریم خصوصی دارد .

حمایت از اشخاص در حوزه حریم خصوصی اطلاعات، قبل از رواج استفاده از کامپیوترها محدود به مقررات کیفری راجع به افترا و حمایت از اسرار حرفه ای بود. اما با پیشرفت های علمی و گسترش توانایی های تکنولوژیکی، جمع آوری، ذخیره، پردازش و انتقال داده های شخصی، این حمایت های سنتی دیگر کافی نبودند. اساساً مسائل مربوط به نقض حریم خصوصی در فضای سایبر از نوع اطلاعات است زیرا کارکرد این محیط اصولا بر پایه داده و اطلاعات می باشد.
عدم تطابق مفاهیم و تعاریف و عناصر متشکله جرم بین دو فضای مجازی و واقعی، از جمله دلائل تمایزات بین این دو است. به همین لحاظ ضروری است مطالب و مفاهیم در قلمرو سایبر دوباره خوانی شود و هم زمان ویژگی های آن مورد توجه قرار گیرد.

"فضای سایبر" یک عبارت انگلیسی است که ترجمه دقیقی هم در زبان فارسی ندارد و در چند سال اخیر وارد ادبیات حقوقی کشور ما شده است. سایبر در مباحث حقوقی به معنای کامپیوتر، مودم، مخابرات و ماهواره با ویژگی شبیه سازی و مجازی سازی است ترجمه شده است. اما ماهیت سایبر فراتر از مجازی بودن است. بنابراین، فضای مجازی در واقع حقیقتی است که به سرعت بخش قابل توجهی از زندگی انسان ها را در برگرفته و برای نسل جدید و آینده بخش غالب زندگی شان را تشکیل خواهد داد.

حال در این فضای مجازی موضوع مهم حریم خصوصی و حفظ آن نقشی اساسی دارد که بایستی مورد توجه قرار گیرد..ماهیت انسانی و اجتماعی حریم خصوصی، خود منشاء اصلی تحول مفهوم آن در طی تاریخ شده است. زیرا جوامع انسانی همواره از جهات مختلف از معنا و مفهوم فرهنگ گرفته، تا نوع حکومت و ...در حال تغییر و تحول اند و به همین ترتیب مفهوم حریم خصوصی نیز در طول سالیان متحول شده و قلمرو و مصادیق متفاوتی پیدا کرده است. بنابراین می توان گفت که مفهوم حریم خصوصی در دو بعد زمان و مکان قابلت تعریف دارد.بخش مهمی از این تغییرات حاصل پیشرفتهای علمی و نوآوریهای فناوری است که در دهه های اخیر شتاب بیشتری پیدا کرده و باعث پدیداری جلوه هایی نوظهور از حریم خصوصی و لزوم حمایت از آن شده است . به عنوان مثال تا پیش از پیدایش فناوریهای جدید اطلاعات و ارتباطات در باب اطلاعات مربوط به اشخاص، دامنه مفهوم آن در بعد غیر فیزیکی، عمدتاً جلوگیری از انتشار اطلاعات خلاف واقع و کذب و انتساب آنها به افراد بود.تاسیسات حقوق کیفری کلاسیک که مورد تایید اغلب قانون گذاران است و واجد ضمانت اجراهای کیفری و بعضاً مدنی است مانند افتراء، قذف، نشر اکاذیب و موارد مشابه موید همین وضعیت است. اما ویژگیها و قابلیت های خاص فناوری اطلاعات وارتباطات، امکاناتی وسیع برای کسانی که قصد سوء استفاده از داده های شخصی افراد را داشتند، فراهم کرد که می تواند تبعات و آثار مخربی داشته باشد. این تحول تکنولوژیکی جنبه های جدیدی از حریم خصوصی را مطرح کرد که شدیداً نیازمند حمایت بودند و ناکارآمدی قوانین پراکنده و سنتی مربوط به جنبه های دیگر حریم خصوصی را در این زمینه نشان می داد. 

اصولا فضای سایبر مبتنی بر دو رکن ارتباطی و اطلاعاتی آن است و باید دید حریم خصوصی در فضای سایبر چه مفهومی دارد. از هنگام پیدایش مخاطرات ناشی از جمع آوری، ذخیره، پردازش و انتقال داده های شخصی نسبت به حقوق مربوط به شخصیت شهروندان در دهه 61 میلادی قرن گذشته و به دنبال رواج روزافزون استفاده از کامپیوتر، میزان اهمیت اطلاعات شخصی و حمایت از آنها بیش از پیش مشخص شد. همانطور که گفته شد، حساسیت و اهمیت این موضوع در جامعه کنونی به قدری است که بسیاری از تعاریف حریم خصوصی با رویکرد اطلاعاتی صورت می گیرد. با استفاده از مطالب فوق می توان نقض حریم خصوصی را اینگونه تعریف کرد : دسترسی به اطلاعات مربوط به اشخاص بدون رضایت آنها . 

امروزه با جستجو در اینترنت و گردآوری اطلاعات شخصی از سایت های مختلف در زمانی کمتر از بیست دقیقه می توان از اطلاعات چه بسا حساس اشخاص مختلف آگاه شد و از کنار هم قرار دادن آنها به مسائل خصوصی زندگی فرد دست یافت. به عنوان نمونه با ورود به پایگاه اینترنتی ارزیابی اموال در اداره دارایی در امریکا به میزان اموال منقول و غیرمنقول افراد پی برد. انواع دیگر اطلاعات شخصی که تحت عناوین مختلف در شبکه جمع آوری شده اند نیز همین وضعیت را دارند. مثلاً در برخی از کشورها نظیر آمریکا که پرونده های دادگاه ها به طور دیجیتالی در شبکه اینترنت قرار دارند و یا اطلاعات مربوط به هویت افراد و ... همگی در معرض بازبینی یا زیر نظر گرفتن دیگری در شبکه هستند، که همه این موارد مصداق بارز نقض حریم خصوصی در فضای سایبر است. گ

حمایت از حریم خصوصی در این فضا از طریق حمایت از داده های شخصی در مقابل جمع آوری، پردازش و افشا غیرقانونی تحقق می یابد. زیرا اصولاً افراد داده های شخصی خود را قلمروی اختصاصی و ممنوع از تعرض تلقی می نمایند. جمع آوری و نگهداری اطلاعات اشخاص بدون اجازه ایشان، حتی اگر مورد استفاده قرار نگیرد، به نحوی خود ناقض حریم شخصی افراد است، زیرا این کار فی النفسه موجبات تهدید و آزار روحی و نگرانی اشخاص را فراهم می کند و استفاده از اینترنت امکان جمع آوری آسان چنین اطلاعاتی را از افراد، بدون علم و آگاهی ایشان، بوجود می آورد.علاوه بر آنچه گفته شد نظر به تفاوت فضای سایبر با محیط فیزیکی به ویژه از جهت اهمیت، روش ها و شیوه های نقض حریم خصوصی و دستیابی به اطلاعات دیگران، قوانین عادی پاسخ گوی نیازهای آن نبوده به همین جهت قانون گذاران در کشورهای مختلف قوانین خاصی برای آن تصویب نموده اند و از این طریق سازوکار مناسب و تمهیدات لازم در زمینه پیشگیری از جرائم مختص این فضا و حمایت های کیفری مناسب آن را پیش بینی کرده اند. 

آزادی های حریم شخصی و خصوصی از یک سو و آزادی های مرتبط با حوزه عمومی از سوی دیگر، هر کدام بخشی از هویت ما را به عنوان انسان شکل می دهند. استقلال منافع شخصی و خصوصی از قدرت دولت و حتی نهادهای حوزه عمومی باعث می شود تا شهروند آزاد و مستقل، هویتی شخصی و هسته ای یگانه و خود محور پیدا کند. اما حریم خصوصی علاوه بر آزادی اطلاعات با منافع عمومی دیگری نیز در تعارض قرار می گیرد مانند امنیت ملی، سلامت عمومی، بهداشت جمعی، اطلاعات لازم برای دعاوی حقوقی، پیشگیری و تعقیب جرائم کیفری، تحقیقات علمی، آماری و تاریخی. این ها نمونه هایی از مهمترین منافع جمعی هستند که با حریم خصوصی اطلاعاتی در بسیاری از موارد در تعارض قرار می گیرند. جمع آوری اطلاعات بسیار دقیق از حقایق و اطلاعات شخصی توسط مقامات عمومی، برای موثر بودن اقدامات اداری ضروری به نظر می رسد اما نکته مهم در حفظ : محرمانگی و ناشناسی افراد موضوع داده، تا حد امکان است. امنیت محوری دولت ها نیز زمینه ساز نقض خلوت شهروندان است. به این معنا که در تزاحم بین حریم خصوصی مانند حق شهروندی با امنیت، پیوسته یا بیشتر مواقع، امنیت مرجح شناخته می شود.

میزان اهمیت امنیت در مبحث جرائم علیه امنیت ملی و تعارض آن با سایر مصالح و منافع از همین جا مشخص می شود.در موضوع امنیت محوری دولت ها، در برخی موارد آنچه که با حریم خصوصی در تعارض است، مصالح اجتماعی به معنی واقعی کلمه می باشد. به عنوان مثال می توان به تزاحم حق حریم خصوصی با مصالح و منافع عمومی در پیگیری و کشف جرائم اشاره کرد. از یک سو جامعه تا اندازه ای حق دارد از وقوع جرائم مطلع شود و از سوی دیگر سوابق مربوط به اتهامات و یا محکومیت افراد جنبه عمومی نیز دارد. اعلان جرم توسط رسانه ها بر وضعیت محاکمه منصفانه نیز تاثیر می گذارد. تزاحم میان عدم دسترسی به پرونده پزشکی بیماران برای دیگران با انتشار اطلاعات پزشکی برای استفاده جهت پیشرفت های علمی و حمایت از بهداشت عمومی، نمونه دیگری از تعارض حریم خصوصی با منافع عمومی است.توسعه فناوری و اهتمام دولت ها برای فراگیر شدن دولت الکترونیکی و تجارت الکترونیکی دسترسی به اطلاعات در همه زمینه ها را تسهیل نموده است و به اقتضاء آن امنیت مورد تهدید جدی تر قرار گرفته، لذا ضرورت حمایت های کیفری بیشتر احساس می گردد. 

بانک های اطلاعاتی متمرکز در دنیای امروز به ویژه در فضای سایبر تهدیدی جدی و خطری مهم برای آزادی های فردی محسوب می شوند. این داده ها باید تا زمانی که برای انجام امور اداری و حکومتی ضروری است، توسط مقامات عمومی نگهداری شوند.در عمل موارد بسیاری از سوء استفاده از این پایگاه های داده دیده شده است. به عنوان مثال، موارد بسیاری اخاذی از بیماران مبتلا به ایدز، پس از دستیابی به پرونده پزشکی ایشان وجود داشته است. در موارد دیگری نیز مرتکبین با به دست آوردن داده های مربوط به بانک ها از خود بانک ها یا مشتریان آنها نسبت به افشاء تقلبات مالیاتی آنان اخاذی می کنند. این موارد هشدار دهنده، مباحث سنتی حریم خصوصی در تلاش برای حفظ حریم خصوصی شهروندان در برابر اختیارات حکومت را تداعی می کند. با این تفاوت که امروزه اطلاعات پراکنده در فضای سایبر و دولت الکترونیکی متمرکز گردیده و استفاده دولت از مجموع اطلاعات علی رغم مقررات موجود می تواند آرامش و امنیت شهروندان را به مخاطره اندازد. علاوه بر آن خطر هکرها و نقض حریم خصوصی اشخاص از طریق دستیابی به بانک های اطلاعاتی، فضای ناامنی را دوچندان بحرانی ساخته است. اساساً انباشت اطلاعات در یک مجموعه، خود می تواند موجب نگرانی و سلب آرامش اشخاص گردد. به ویژه آنکه احتمال سوء استفاده اشخاص مختلف اعم از خصوصی، عمومی، کارمندان دولت و حتی دولت از آنها منتفی نیست. لذا اهمیت راهکارهای حقوقی اعم از پیشگیری و یا کیفری برای ایجاد امنیت در این فضا مشخص می گردد. بررسی اسناد بین المللی و اغلب کشورها در این رابطه، موید حکومت اصول حمایت از حریم خصوصی نسبت به بخش عمومی است. 

حریم خصوصی و امنیت
امنیت در فضای سایبر، کاربرد بسیار دارد که همواره با مباحث حریم خصوصی همراه بوده است تا جائی که برخی این دو واژه را معادل هم می دانند، در حالی که واژگان مذکور معانی متفاوتی دارند. حریم خصوصی اطلاعاتی به اختصار عبارت است از "کنترل شخص بر تمام اطلاعات شخصی خود" و امنیت نیز به تمام اقداماتی اطلاق می شود که برای تضمین قرار نگرفتن اطلاعات در اختیار دیگری و یا دیگر خطرات از دست دادن آن ها ، صورت می پذیرد.
برخی کارشناسان، عناصر یا ویژگی های اصلی اطلاعات را که باید حفظ شود تا شش مورد ذکر کرده اند که عبارتند از :
• در دسترس بودن
• سودمندی
• صحت یا تمامیت
• سندیت
• محرمانگی
• تصاحب و کنترل
با توجه به تعریف امنیت و عناصر اساسی آن و با درنظر گرفتن اینکه اقدامات امنیتی هم در برابر رفتارهای عمدی و هم خطرات غیرعمدی مانند وقایع تصادفی و هم سوء استفاده گران اتخاذ می شوند، می توان نتیجه گرفت که امنیت در فضای سایبر اهداف مختلفی را دنبال می کند که حمایت از حریم خصوصی فقط یکی از آن اهداف است.