بررسی فضاسازی و معماری در فیلم های ژاک تاتی (1)

بررسی فضاسازی و معماری در فیلم های ژاک تاتی (1)

هنرمند تالارهای موسیقی و فیلمساز مشهور سینمای فرانسه، ژاک تاتی ، که از ۱۹۴۹ تا ۱۹۷۳ فقط شش فیلم ساخت، از دو نظر بسیار درخور توجه است: نخست در مقام مورخ و شاهدی بر تغییرات معماری پس از جنگ دوم جهانی و سپس به مثابة ناقد آن؛ هر چند اهمیتش به عنوان طنزپردازی برجسته از تأثیر این نوع معماری در فرهنگ و جامعه نیز ابدا كم نیست.

هر فیلم تاتی فصلی از دیدگاه پایه ای و همراه با شک و تردیدش به معماری و تکنولوژی مدرن است. در این نوشته بیشتر بر چهار فیلم آغازین او، با تأكیدی بیشتر بر دو فیلم آخرش، متمرکز است: روز جشن (۱۹۴۹)، تعطیلات آقای اولو (۱۹۵۳)، دایی من / دایی جان (۱۹۵۸) و زنگ تفریح (۱۹۶۷).

دیدگاه تاتی در مورد دنیای مدرن در روز جشن صورتی جداگانه دارد و کیفیت مستندگونه آن نیز بر این اختلاف صحه می گذارد. از یاد نبریم که یکی از دو فیلم امریکایی که در میدان مرکزی شهر در این فیلم به نمایش در می آید (و به واسطه این موضوع می فهمیم دوران پس از جنگ است)، مستندی درباره پیشرفتهای پست در آمریکاست که مصایب فرانسوای پستچی (تاتی) در کارش پس از دیدن آن رخ می دهد.

اگر دو سال به عقب برگردیم، تاتی در ۱۹۴۷ همین دست مایه را در فیلم کوتاه مدرسه پستچیها نیز به کار گرفته بود. این فیلم اساسا واجد بسیاری از ویژگی های آینده سینمای تاتی، از جمله نمای بلند، ستار روایی ساده، و حضور شخص تاتی به عنوان شخصیت اصلی و منشأ رخدادهای طنزآمیز است. روز جشن جوایز بسیاری گرفت و مارسل لربیه آن را با دزدان دوچرخه ساخته ویتوریو دسیکا در همان سال، به سبب واقع گرایی مشابه و استفاده از دوچرخه به مثابه عنصر مرکزی مقایسه کرد.

تاتی در فیلم دوم خود، تعطیلات آقای اولو، که نمونه آشکار تعریف هانری برگسون از کمدی به عنوان «وقوع چیزی غیر منتظره در زندگی روزمره» است، شخصیت اصلی فیلم را در برابر دنیای یکنواخت و منظم قرار میدهد و پس از خلق او (که نامش را از دوست معمارش گرفته است)، متوجه میشود که باید از وسیله نقلیه ای نیز برای شدت بخشیدن برخوردهای او با دنیای مدرن استفاده کند. آندره بازن در مقاله خود با نام «آقای اولو و زمان» -که در همان سالها در مجله ی کایه دو سینما به چاپ رسید- این فیلم را «مهم ترین فیلم کمدی تاریخ سینما از زمان برادران مارکس و. س. فیلدز و شگفتی سینمای ناطق» نامید و بدین ترتیب، وجهۀ روشنفکرانه ای را که تاتی نیازمندش بود به او بخشید. از آن به بعد، سینمای تاتی جدی تر گرفته شد البته که جدی هم بود. همچنین بازن در همان مطلب به چهار ویژگی این فیلم، که در دیگر فیلم های تاتی نیز تعمیم میابد، اشاره کرد:

١. شکست های پیاپی آقای اولو در برخورد با وقایع

٢. کیفیت استثنایی فیلم به لحاظ فقدان ساختار روایی سنتی

٣. نوار صوتی خلاقانه فیلم

۴. سبک بصری کمدی تاتی

تعطیلات آقای اولو وجهه تاتی را به مثابه فیلم سازی با موقعیت های بین المللی تثبیت کرد. همچنین شایان ذکر است که گرچه تاتی هیچ گاه فیلم سازی منتسب به موج نوی سینمای فرانسه قلمداد نشد، بسیاری از فیلم سازان موج نو، همچون تروفو و گدار، او را فیلم سازی سنت شکن و نوآور شمردند؛ ضمن اینکه فقدان ساختار روایی معمول در آثار او بسیار یادآور سبک رب گریه و گدار است.

دایی جان

تاتی در ۱۹۵۸ فیلم دایی جان را میسازد و میگوید قصدش نشان دادن این است که «آقای اولو در کجا زندگی می کند، در کجا کار میکند و دوستانش و خانواده­اش چگونه افرادی هستند». در این فیلم، خانه اولو را در قسمت قدیمی شهر پاریس و خانه خانواده خواهرش یعنی ویلای آرپل را در قسمت مدرن شهر پاریس می بینیم و داستان پیرامون برخورد این دو جهان متفاوت و دور از هم می گذرد. به این ترتیب، تاتی نگرش خود را درباره معماری مدرن کامل میکند. البته باید توجه داشته باشیم که او این کار را در دهه ۱۹۵۰، یعنی اوج اقتدار سبک مدرنیسم و به سرانجام رسیدن بسیاری از پروژه های تکمیلی پس از جنگ جهانی و توسعه برج سازی انجام میدهد.

تاتی در مصاحبه ای با  مجله کایه دو سینما در سال ۱۹۵۸ از یکسانی و یکنواختی شهر های جدید به عنوان وجه دیگر بخش های کهنه و فرسوده پاریس نام برد. خانه آقای اولو در فیلم دایی جان کاملا متناسب با  قد و قواره ژاک تاتی ساخته شد که مهر تائیدی بر نگرش او در لزوم تناسب معماری با مقیاس انسانی است. همچنین برای نمایش تضاد بین کهنه و نو، از صحنه ای استفاده میکند که شهر مدرن در پس زمینه و دیواری سنتی در پیش زمینه قرار دارد. ویلای آرپل به عنوان نماینده معماری مدرن براساس طرح خود او و همراه و همکار قدیمی اش  ژاک لاگرانژ ، به سبک کولاژ و به صورت نقش مایه ای از آثار متفاوت و البته مشهور معماری مدرن در استودیویی در شهر نیس پاریس ساخته شد.

تاتی در مقاله ای فرآیند طراحی این ویلا را توضیح داد: "تصاویر بسیاری از آثار معماری مدرن گرد آوردیم و با قیچی و چسب به جان آنها افتادیم." و نتیجه، یعنی خانه ای مغشوش و باغچه ای بی روح، به نحوی طنزآلود در بردارنده دیدگاه نقادانه او درباره معماری مدرن است. اما فقط معماری مدرن آماج حمله تاتی نیست، بلکه او اساسا این شیوه زندگی را زیر سؤال می برد. در بخش قدیمی شهر شاهد بازاری زنده با رنگ های گرم و چای خانه های شلوغ هستیم که در تضاد با خطوط تیز و بی احساس خانه های بتنی بخش جدید است و طنز تاتی در برخورد با این دنیا همه، از آقای اولو تا نوه کوچک او و حتی سگ خانه، را در بر می گیرد. شاید جای تعجب نباشد که منتقدان این فیلم را با آزادی از آن ماست (۱۹۳۱، رنه کلر) و عصر جدید (۱۹۳۶، چارلی چاپلین) مقایسه کردند.

تاتی همچنین استاد تلفیق صداها برای تشدید دیدگاههایش است و در این فیلم حتی می خواست برای فضای ویلای آرپل، صداهایی جدید، همچون صدای فواره و صدای لوازم دورن آشپزخانه بسازد، که تمام عملی نشد. به این ترتیب، دایی جان از هر دو جنبه تاریخ نگاری و نقادی، بازنمایی هجوآلودی از خانه های مدرن دهه ۱۹۵۰ است، برعکس زنگ تفریح که بر ساختمان های اداری و آسمان خراش های دهه ۱۹۶۰ متمرکز است.