در باب صدا در سینما (7)

در باب صدا در سینما (7)

علی رغم آنکه صدای غیر همگاه نمودار استفاده خلاقتری از صداست، اما فیلمساز باید دقت کند که اینگونه ترکیب صدا و تصویر موجب گمراهی بیننده نشود. چنانچه فیلمساز گروهی از مردم را که برای سوار شدن به قطار زیر زمینی توسط راهنمای قطار هدایت می شوند به بیننده نشان دهد، و همزمان با آن صدای يك گله گاو را روی فیلم بگذارد ترکیب صدا و تصویر قابل درك است. از سوی دیگر، بیننده ممکن است شاهد صحنه ای باشد که در آن يك پسر جوان توسط والدینش سر زنش و تحقیر می شود: از اتاق بیرون می رود و در را پشت سر به هم می زند. علاوه بر صدای به هم خوردن در، بیننده صدای بلند شليك تپانچه ای را می شنود. در صحنه های بعدی فیلم، بیننده می فهمد که مرد جوان به يك زندگی جنایتکارانه کشیده شده است. صدای شليك تپانچه، در واقع کوششی برای مرتبط ساختن تحقیری که در بالا اشاره شد و زندگی جنایتکارانه جوان بوده است. اما به احتمال زیاد بیننده در این مورد دچار اشتباه خواهد شد. به عبارت دیگر، برای برقراری يك ارتباط دقیق و لطیف بین صحنه سرزنش مرد جوان و صدای شليك تپانچه لازم است که مهارت بیشتری به کار رود یا آنکه به طور کلی حذف شود.

با این صحبت مختصر درباره صدا، باید روشن شده باشد که استفاده خلاق و مؤثر از صدا، جدا از صداهایی است که ما هر روز با آن سر و کار داریم. مشخصه صدا در فیلم عبارت است از انتخابی و ممتنع بودن که این شرایط به ندرت در واقعیت روزمره دیده می شوند، زیرا ما دائما تحت فشار سر و صداهای نامفهوم و اتفاقی قرار داریم - صدای کشیده شدن لاستيك اتومبیلها بر کف خیابان، صدای موتور کامیونها، صدای گاه به گاه آژیرها، غرش هواپیمایی که از بالای سر می گذرد، صدای انسانها، رادیو، تلویزیون، پرندگان، ماشینها، باد، قطار... اما این حقیقت که فیلمساز به خواست خود این صداها را کنار می گذارد يك تصمیم خودسرانه نیست، زیرا ما هم در مواقع لزوم بین صداهای معمولی و صداهای مهم فرق می گذاریم. پیروان روانشناسی گشتالت این معنا را چنین توضیح می دهند: از هیئت کلی تجربه، شکلی را انتخاب می کنیم که توجه ما را جلب کند، بقیه اشکال به پس زمینه سپرده می شود. بنابراین استفاده موثر از صدا گویای دور شدن از واقعیت یا تغییر آن است.

یکی از راههای ارزیابی کاربرد ماهرانه صدا در فیلم آن است که ببینیم چه کمکی به تصویر کرده است. آیا صدا صرفا به تکرار مفاهیم موجود در تصویر می پردازد و آنچه را که بیننده هم اکنون در تصویر دیده است توضیح می دهد، یا آنکه درك ما را نسبت به مفهوم بیشتر می کند؟ به عنوان مثال، آیا صدا می تواند معنی تصویر را تکمیل کند؟ دوربینی را تصور کند که با يك چرخش افقی (پان) بر روی رودخانه ای آلوده، به طور عینی آلودگی مضحك محیط زیست آدمی را نشان می دهد؛ بیننده فقط گریه پر درد کودکی خردسال - وارث این آینده مشكوك را می شنود. گریه کودك ممکن است موجب تکمیل درك بیننده از تصویر شود. یا ممکن است بیننده شاهد جمع کوچکی باشد که دو پسر بچه را به جنگ تشویق می کنند. فریادهای این جمعیت یادآور صداهای جنگ است. در این مورد، می توان گفت که نوار صدای همراه تصویر موجب بسط معنای تصویر شده است: به عبارت دیگر ترکیب صدا و تصوير ظاهرا این مفهوم را القا می کند که جامعه، به صورت جمعیتی که دو پسر بچه را احاطه کرده اند، خشونت را ترویج می دهد و جنگ، نتیجه منطقی فرهنگی است که بر خشونت صحه می گذارد.

سینمای ناطق که اکنون بیش از چهل سال از عمر آن می گذرد، هنوز دستخوش تغییر و تحول است. بسیاری از فیلمسازان آماتور و دانشگاهی به طور مداوم در حال تجربه در زمینه صدای الكترونيك، موسیقی و فن حك نوار صدا توسط دست هستند. صدای استریو فونيك که امروزه در تمام فیلمهای سینه راما و همچنین در بسیاری از فیلمهای متعارف به کار می رود، با استفاده از نوار صدا و بلندگوهای چند باندی حضور تماشاگر را در بطن فیلم بیشتر می کند.

فیلم مستند ووداستاك اثر مایکل وادلی از جمله فیلمهایی است که نشانگر توانایی فوق العاده برخی از فیلمسازان معاصر در استفاده از صدای چند باندی برای عمق بخشیدن به صداست. با تجهیزات پیچیده ای که امروزه در استودیوهای بزرگ برای ضبط و پخش صدا وجود دارد احتمال می رود که بینندگان سینما در آینده شاهد احاطه مطلق صدا بر بخشهایی از فیلم باشند. به عنوان مثال: صداهایی که به صورت چند باندی ضبط گردیده و از طریق بلندگوهای متعدد در سالن نمایش فیلم پخش می شود می تواند طیف کاملی از صداهای يك شهر امروزی، یا صداهایی را که به هنگام پهلو گرفتن از يك كشتی ماهیگیری در کنار اسکله ایجاد می شود بازسازی کند. اگرچه احاطه مطلق صدا می تواند تجربه سینمایی مهیجی برای بینندگان فیلم باشد، اما ممکن است فیلم را به سطح يك سرگرمی تازه تنزل دهد. به عبارت دیگر، هرگونه نوآوری فنی در نهایت باید به نیروی خلاقه و بصیرت هنرمند کمک کند. زمانی که فن فقط در خدمت خود قرار گیرد، هنر فیلم آسیب می پذیرد.