روایت سینمایی، روایت ادبی (5)

روایت سینمایی، روایت ادبی (5)

با توجه به اینکه بیشتر مباحث مربوط به اقتباس در سینمای هالیوود و به تعبیری نه چندان درست، در سینمای کلاسیک مطرح می گردد و ادبیات داستانی و به ویژه رمان در صحنه این مباحث، بازیگر اصلی است، می توان زمینه بحث و نتیجه گیری آن را براساس فرضیات مربوط به آن به شرح ذیل عنوان کرد:
1. بر خلاف تصور رایج - که منشأ آن اتفاقا ادبیات انتقادی درباره سینماست - و این فرض که مقصود اصلی فیلم "داستان گویی" است، اکنون می توان دید که در سینمای هالیوود روایت به عنوان شرط رضایت و لذت در سرگرمی نوع سینمایی عمل می کند نه منظور و مقصود آن. داستان جزئی از فیلم است که بخش های تشکیل دهنده آن را کنار هم نگاه می دارد، توالی بین آنها را برقرار می کند و توضیح و توجیهی برای آن "توالی بندی" فراهم می آورد.

۲. در مقایسه با ادبیات داستانی، فیلم به ندرت برای تماشاگرش داستان می گوید یا داستان نقل می کند؛ کاری که فیلم انجام می دهد، نشان دادن یا همان نمایش کنش ها و رویدادهایی است که تماشاگران از طریق آنها می توانند داستان را بسازند، قراردادهای روایت سینمایی بسیار متفاوت با قراردادهای اشکال کلامی داستان گویی است.
٣. روایت سینمایی می تواند نقطه دید خود را هر وقت که بخواهد، تغییر دهد و آزادانه میان مواضع مختلف دوربین - چه درون یک صحنه و چه بین صحنه های لوکیشن های مختلف - برش کند. با این همه، روایت سینمایی معادل مکانی برای فاصله زمانی رویدادهایی که راوی ادبی روایت می کند، ندارد. نزدیکترین فاصله ای که فیلم می تواند با موضع دانای کل داشته باشد، از طریق موسیقی متن است، و موسیقی عنصری از عناصر فیلم است که آشکارا و مشخصأ در خارج از جهان روایی با محتوای روایی فیلم (دنیای داستان ) قرار دارد.

4. طرح کلی رویداد ها یا پلات، ترتیبی است که طی آن رویدادها در فیلم عرضه یا بازنمایی می شوند و فرمالیست ها آن را "سوژه" می نامند. از سوی دیگر داستان بازسازی رویدادها در ترتیب زمانی وقوع آنها یا ترتیب توالی تاریخی است که از طریق آن می توانیم زنجيره علت و معلولی که آن رویدادها را به هم پیوند می دهد، برقرار سازیم. "فرمالیست ها" این مفهوم از داستان را "فابیولا" نام نهاده اند. روایت هم فرایندی است که به واسطه آن پلات به گونه ای چیده می شود که نقل داستان را میسر سازد.
5. از آنجا که قصه های سینمایی در زمان حال استمراری به وقوع می پیوندد غالبا خود راوی قلمداد می شوند؛ یعنی به صورت قصه هایی درک و دریافت می شوند که خود را روایت می کنند، نه آنکه راوی مشخصی آنها را نقل کند. این شاید غنی ترین و پربار ترین منبع "اثر واقعیت" یا اثر بخشی واقعیت در سینما باشد و این همان ایده ای است که به آثار هالیوودی مربوط می شود، چنین فیلمی این توهم را تقویت می کند که انگار تماشاگران آن واقعیت بی واسطه را نظاره می کنند.

۶. فیلم معروف به داستان پرداز، یا فیلم تیپیک هالیوودی در پی آن است که یک کلیت داستان سرای شفاف، منسجم و یکپارچه باشد و رویدادهای پلات را در یک توالی یا تسلسل علت و معلولی به هم پیوند دهد. وسایلی از قبیل تدوین نامرئی، توجه را به سوی نقش یا سهمی که در روایت فیلم بر عهده گرفته اند جلب نمی کنند. با وجود این می بینیم که این فیلم ها همواره حاوی اتفاقات، تناقض ها، قصه ها و تأخیرهایی هستند که همه علائم منطق های ضد و نقیضی اند که در عین حال از نوع زیبایی شناسی تجاری هالیوود خبر می دهد.

7. چنان که در مورد (۱) دیدیم، مقصود و هدف اصلی فیلم هالیوودی لزوما "داستان گویی" نیست. بعضی از وجوه تجربه تماشای فیلم یا "سینما رفتن"، مثل تماشای بازی یک ستاره یا ابر ستاره خاص می تواند تا مرتبه هدف غایی تجربه تماشای فیلم ارتقاء یابد. بنابراین، خود فیلم ها هم می توانند روایت و یکدستی اثبات شخصیت را تابع اهداف دیگری مثل به نمایش گذاشتن ستارگان یا مواردی از جلوه های تماشایی و خیره کننده قرار دهند که در جای خود مستقل عمل می کنند. پس آنچه را عاملیت بیننده، یعنی عاملیت او بر متن می خوانیم (اینکه بیننده از طریق معنایی که خودش برای فیلم می سازد یا قرائتی که از متن فیلمی دارد، بتواند نقشی در شکل گرفتن آن داشته باشد) اتفاق می تواند نقشی مهم داشته باشد. فرمالیست ها "عاملیت بیننده" را در محاسبات تئوریک خود منظور نکرده اند، زیرا از نظر آنها، لذایذ یا خرسندی هایی که تماشاگر از متن می گیرد، همه تابع لذايذ و خرسندی های برگرفته از داستان است.

8. تماشاگر فیلم در فهم و درک مجموعه ای از وسایل معناسازی که در هر صحنه یا تسلسل صحنه ها فعال اند، به دنبال حس انگیزه یا توجیه منطقی انضمام آنها در روایت می گردد. این جستجو تفاوت های دریافت متن در سینما و ادبیات را برجسته تر جلوه می دهد، زیرا در هر گونه انگیزه (که فرمالیست ها آن را به چهار گونه انگیزه ترکیب بندی، واقع گرایانه، بینامتنی و هنری تقسیم کرده اند) تماشاگر تجربه ای متفاوت در قرائت متن سینمایی نسبت به متن ادبی - داستانی دارد و روایت را به گونه ای دیگر تجربه می کند که این بحث البته مسیر و دامنه ای دیگر دارد و گفتمانی دیگر را طلب می کند.