سفر به دل تاریخ در بازار تبریز

سفر به دل تاریخ در بازار تبریز

بازار تاریخی تبریز یکی از شاهکارهای معماری ایرانی و بزرگترین بازار سرپوشیدۀ جهان با طولی معادل یک کیلومتر است که در سال 1389خورشیدی به‌ عنوان نخستین بازار جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌ است. این بازار مربوط به اواخر دورۀ زندیه و اوایل دورۀ قاجار است درست، اما بازار تبریز قبلتر از اینها بنا نهاده شده است ولی یکبار در سال 1193در اثر زلزله با خاک یکسان شده و دوباره از نو ساخته شده است. عرض بازارها بین چهار تا پنج متر و بلندی سقف آن‌ها پنج تا شش متر است كه در مقایسه با سقف بازارهای نقاط گرمسیری ایران کوتاه‌تر است. پیشنهاد ما این است در سفر به تبریز گردش در فضای تاریخی بازار و حجره های سنتی آن را در اولویت های خود قرار دهید.

طاق‌ها و گنبدهایی با کاربندی‌های زیبا و ارتفاع بلند، سازه‌های آجری به‌ هم‌ پیوسته، آرایش مغازه‌ها، کثرت تیمچه‌ها و وجود تعداد زیادی مدرسه و مسجد که در کنار سراهای بازرگانی جای گرفته‌اند، این بازار را به‌عنوان نمونه‌ای عالی از محیط تجارت و زندگی اسلامی و شرقی به یادگار گذاشته‌اند.
شاردن فرانسوی در سفر به ایران در طی بازدیدی که از بازار تبریز داشته است می نویسد: بازار تبریز از عالی ترین بازارهای آسیا است، و از دیدن گنبدهای زیبا و طاق‌‌های دیدنی آن به شگفت می آید، او زیباترین بخش این بازار را مربوط به بازار هشت گوش و وسیع قیصریه می داند.ابن بطوبه نیز یکی از جهانگردان معروف است که از بازار تبریز دین کرده و درباره آن می گوید: بازار تبریز یکی از بهترین بازارهایی بود که من در همه شهرهای دنیادیده‌ام ... من به بازار جواهریان رفتم، بس که از انواع جواهرات دیدم چشمم خیره گشت.

از دیگر جهانگردانی که به بازار تبریز رفته اند و آن را بسیار ستوده اند می توان به : مارکوپولو، جاکسن، اولیای چلبی، یاقوت حموی، گاسپار دروویل، الکسیس سوکتیکف، ژان شاردن، رابرت گرنت واتسن، حمدالله مستوفی و مقدسی اشاره کرد.
موقعیت جغرافیایی بازار
بازار تبریز به مثابۀ قلب شهر است که مرکزیت شهر تبریز را میتوان به این مکان نسبت داد. این بازار از سمت شرق به عالی‌قاپو (مجموعهٔ کاخ‌های ولیعهدنشین)، از سمت غرب به مسجد جامع محدود شده و از شمال، بخش‌هایی از شمال رودخانهٔ مهران‌رود را شامل می‌شود و این دو بخش به‌وسیلهٔ پل‌های چوبی که در امتداد راسته‌ بازار قرار دارند، به هم متصل می‌شوند. مهم‌ترین ورودی بازار تبریز در حال حاضر در انتهای شمالی خیابان فردوسی است.

تیچمه ها 
قبل از اینکه بخواهیم دربارۀ تیمچه های معروف این بازار باشکوه بنویسم، تعریفی مختصر از خود کلمه تیمچه داشته باشیم:
تیمچه‌ها به فضاها و مناطقی گفته می‌شود که سقف آن‌ها به‌صورت گنبدی و آجرکاری و با سبک تاریخی خاص ساخته‌شده‌اند. تیمچه‌ها دارای درهای ورودی بزرگ و محکمی هستند که روزها باز و شب‌ها و ایام تعطیلی بسته می‌شوند. هر تیمچه نگهبانانی دارد که آن‌ها را «اوداباشی» (سرایدار) گویند. تیمچه‌ها از نظر کاربری به چهار قسمت تقسیم‌شده است. فضای عمومی تیمچه که محل انبار و انبوهی کالاها است، زیرزمین که مخصوص انبار کردن و حفظ و نگهداری کالا است، اتاق حجره همکف تیمچه که محل دادوستد و رتق‌وفتق امور اقتصادی و اجتماعی است. طبقه بالای هر تیمچه که مخصوص استراحت و بیتوته شبانه در ایام قدیم بود و بازرگان غیر تبریزی در طبقه دوم حجره، شب‌ها استراحت می‌کردند.

حال به سراغ معرفی اسامی تعدادی از تیمچه ها بازار می رویم.
تیمچۀ امیر: از شاهکارهای معماری و باشکوه ترین تیمچه بازار
تیمچۀ حاج صفرعلی: بانی این تیمچه شخصی است به نام حاج صفرعلی خوئی بازرگان معروف معاصر فتحعلی شاه قاجار.
تیمچه مظفریه: از زیباترین بخش های بازار که به مناسبت حضور مظفرالدین میرزا ولیعهد وقت در این تیمچه، به نام مظفریه نام‌گذاری شده است.این تیمچه در حال حاضر یکی از مراکز عمدۀ تجارت و صدور فرش ایران و آذربایجان است.
تیمچه میرزا شفیع: مجموعه میرزا شفیع شامل سه بخش مستقلِ سرا، دالان و همین تیمچه است که پیوند محکمی بین ساختار آن‌ها و ترکیب فضاهای ارتباطی به‌هم‌ پیوسته برقرار است.
تیمچه میرزا ابوالحسن و تیمچه و سرای میرزا مهدی از آثار میرزا سیدمهدی قاضی طباطبائی جد خاندان قاضی طباطبائی در مجموعهٔ بازار تبریز است.

کاروانسراها
کاروانسراها مکان‌هایی بودند که در روزگار قدیم صاحبان کاروان‌های تجارتی، کالاها و بار چهارپایان خود را در حیاط و محوطه آن‌ها تخلیه می‌کردند. اطراف کاروانسرا، اتاق‌ها، حجره و انبارهای متعددی بود که محل تجارت و دادوستد محسوب می‌شد. حیاط کاروانسراها دارای فضای سبز و استخر و آب‌انبار بوده به‌ عنوان فضای سبز و باغچه و تنفس بازار عمل کرده و اکسیژن و هوای لطیف را از طریق دریچه‌های بالای گنبد بازار
تأمین می‌کرد.
سرای امیر: وسیع ترین سرای بازار که در نیمه جنوبی و حاشیه شرقی مجموعه بازار قرار دارد.
سرای میرابوالحسن: این سرا ازجمله الگوهای فضایی منظم و مبتنی بر هندسه متقارن محسوب می‌شود.
راسته ها
راسته‌ بازار جدید، راسته‌ بازار قدیم، بازار کفاشان، بازار صفی، بازار جمعه مسجد، قیزبستی بازار، بورکچی بازار (کلاهدوزان)، بازار صادقیه، بازار یمنی دوز، سراجان، پنبه‌چی بازار، بازار ابوالحسن، شیشه‌گرخانه، پشت بازار امیر (بازار بیگلربیگی)، بازار دله زن بزرگ و کوچک (دلاله‌زن)، بازار دوه‌چی، بازار رنگی خیابان و بازار کره‌نی خانا.
دالان ها
سراها و تیمچه ها به وسیله دالان هایی به بازار اصلی راه دارند، معروف ترین دالان های بازار: دالان خونی (قانلی دالان)، دالان حاج رحیم، دالان میرزا محمد، دالان دو دری، دالان میرزا مهدی و دالان شعربافان است.