معرفی آثار باستانی کشف شده در کوه خواجه

معرفی آثار باستانی کشف شده در کوه خواجه

در سر کوه خواجه، که سطحی صاف و پهناور دارد، علاوه بر آرامگاه «خواجه»، که یک چهاردیواری ساده است و با سنگ و گل شکل گرفته و سقف تیرپوش صافی آن را پوشش داده است، بناها و آرامگاه های دیگری نیز وجود دارد، که زمان بنای آنها مشخص نیست و شاید از دوره اسلامی است. گورهای بسیاری که از سنگ های پوشاننده خود کوه به گونه صندوقی ساخته شده اند، در همه جای سطح بالای کوه دیده می شوند و می توان گمان برد که از دوره اسلامی است. مهم ترین آثار کوه خواجه، به شرح زیراند:

دژ کک کهزاد

در آخرین پوزه خاوری سرکوه و بر بلندترین نقطه کوه خواجه، بازمانده دژی است، که مردم به آن دژ کک کهزاد می گویند. این دژ نیز همانند دژ مرکزی یا دژ سام با خشت بنا شده و به نظر می رسد هم زمان با آن باشد. دژ کک کهزاد بدون حیاط مرکزی است و مجموعه ای است از اتاق های بزرگ و فضاهای جنبی و با توجه به پلان بنا می توان ادعا کرد که محل سکونت و مقر حاکم بوده و جنبه «کهن دژ» را در کل مجموعه داشته است.

رو به روی دژ گک و در سوی باختر آن بر ستیغ کوه، بازمانده یک دژ دیده بانی با دیوارهای خشتی وجود دارد. گرچه این بنا فرو ریخته و به شکل تلی در آمده است، ولی جایگاه این بنای نظامی نشان از اهمیت دژ گک دارد و بیانگر سیستم حفاظتی می باشد، که در زمان آبادانی خود داشته است.

دژ چهل دختران

در گوشه جنوب باختری کوه خواجه، مشرف بر دریاچه هامون و دشت پیرامون، بازمانده حیاط مرکزی با دو دروازه و اتاق ها و رواق های جنبی و برج و باروها شکل گرفته است. این بنا در میان مردم سیستان با نام «چهل دختران» شهرت دارد. بنایی است خشتی که گاه در پی سازی ها از سنگ نیز استفاده شده است. با توجه به جایگاه بنا، می توان آن را هم یک دژ نظامی دانست. این اثر نیز گمان می رود همزمان با دژهای کک و سام باشد و به همراه آن دو، مجموعه ای به وجود آورده، که آثار کوه خواجه می نامند.

دژ سام

تاکنون تنها دژ سام مورد کاوش باستان شناسان قرار گرفته است. در زیر به آثار دژ سام، اشاره می شود:

پس از گذشتن از دیوار محیطی شهر و طی کردن راه سربالایی تند، به آثار دژ سام وارد می شوند. سپس پس از گذشتن گذرگاهی، به کوچه ای می رسند که در پای دیوار خشتی بزرگ کنگره دار شهر کشیده شده و به ایران و تراسی می رسد. در گوشه شمالی دیوار، طاقچه های بزرگی با طاق هلالی تعبیه شده و در بخش شمال خاوری نیز رواق هایی با طاق کلیل وجود دارد، که یکی از آنها به اتاقی راه پیدا می کند. باختر ایوان به وسیله گذرگاهی که از میان ساخت و سازهایی که امروزه به شکل خرابه هایی بازمانده اند می گذرد و به دروازه جنوبی راه می یابد.

دروازه جنوبی، طاقی به بلندی ۸ متر دارد، که فرو ریخته و تنها جزرها و بخش هایی از خیز طاقهایش بر جای مانده است. پس از گذشتن از این طاق، وارد چهارگوش مستطیل شکل شده، که در دو سوی سکوهای خشتی برای نشستن و انتظار داشته است. این فضا که ساختاری بزرگ و پیچیده داشته به وسیله دالانی کوتاه به اتاق مستطیل شکلی با دو بال فرو رفته است، راه می یابد و یک گنبد بلند خشتی، آن را می پوشانیده است. نور این فضا که از هر سو، با طاق سه بخشی از گونه کلیل و با روش خیمه ای شکل، ساخته شده، به وسیله چهار پنجره قوس دار تأمین می گردیده است. آنچه که از پوشش این فضا بازمانده، طاق های جنبی بال های اتاق است، که به شیوه «کوپل» و گوشواره شکل گرفته است.

به گفته آقای سید محمود موسوی، در این دو اتاق و بین آنها در سال های اخیر تعمیراتی به وسیله میراث فرهنگی استان صورت گرفته، که به اصالت مجموعه لطمه زده است و بایستی نسبت به تصحیح و ترمیم آنها اقدام شود.

از طریق این سازه ها وارد حیاط بزرگ و مرکزی می شوند که ۳۰ متر درازا و ۲۰ متر پهنا دارد. این حیاط در چهارسو با اتاق های کوچک حجره و زاویه مانند فراگرفته می شده، که سقف طاقی شکل داشته اند. در دو گوشه خاوری و باختری حیاط بازمانده دو ایوان روبه روی هم وجود دارد. این ایوانها مهم ترین عنصر معماری در حیاط مرکزی به شمار می روند و به نظر می رسد که از الحاقات دوران ساسانی باشد.

هنگام ورود از دروازه جنوبی، مجموعه سازه های معماری خشتی جبهه شمالی حیاط مرکزی است، که همانند تراس و ایوان چند طبقه با فضاهای بسیار و گوناگون و نیم ستون های خشتی تزیینی بر بدنه جرزهای اتاق ها جلوه گر است. منظره این نمای خشتی بسیار بدیع و شگفت انگیز جلوه می کند. دیوار شمالی از کف حیاط تا بلند ترین نقطه آن، که هم سطح صفه آتشکده است، ۷ متر بلندی دارد.