زیگورات چغازنبیل؛ اولین جاذبه تاریخی ایران در یونسکو

چغازنبیل یا معبد زیگورات کجاست؟

یکی از جاذبه های دیدنی ایران، زیگورات چغازنبیل شوش می باشد که نخستین بار در سال ١٣۵٨ خورشیدی به عنوان اولین اثر ملی ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت گردید. در این مقاله قصد داریم شما را بیشتر با این آثار تاریخی آشنا کنیم. 

تاریخچه چغازنبیل

این اثر به فرمان اونتاش گال، پادشاه بزرگ ایلام باستان و برای ستایش ایزد اینشوشیناک، نگهبان شهر شوش، ساخته شد که متاسفانه در حمله سپاه خونریز آشور ناپال به همراه تمدن ایلامی ویران گردید. این مکان از نظر باستان‌شناسان به «دور-اونتش» معروف است که به معنای «دژِ اونتش»» می باشد. زیگورات چغازنبیل امروزه در مرز منطقه عرب و لر زبان قرار دارد. واژه چغازنبیل در گویش لری به معنای تپه زنبیل شکل می باشد؛ زیرا برای سالیان طولانی این مجموعه زیر خاک مدفون بوده و شکل ظاهری آن فقط به صورت تپه بوده است.

معبد چغازنبيل چگونه کشف شد؟

در سال ۱۸۹۰ یک زمین شناس معروف به نام ژاک دمرگان خبر کشف معادن نفت در ناحیه معروف به چغازنبیل را داد. در حدود ۵۰ سال بعد، مهندسانی که در این ناحیه مشغول کار بودند، برای باستان‌شناسی که در این منطقه کاوش می‌کرد، آجری فرستادند که روی آن نوشته‌هایی بود. همین آجر موجب کاوش های جدید و کشف آثار جالبی شد. چغازنبیل جزو معدود بناهای ایرانی می باشد که در فهرست آثار میراث فرهنگی جهانی یونسکو ثبت شده است.

«Untash Napirisha» در اوایل قرن ۱۳ قبل از میلاد به فرمان پادشاه ایلامی، اونتاش نپیریشا، ساخته شده و دوراونتاش (Dur  Untash  نامیده شده است که به معنای قلعه اونتاش می باشد. در مرکز این شهر، زیگورات عظیمی بنا شده که امروزه دو طبقه از آن هنوز پابرجا است. این معبد به دو تن از خدایان بزرگ ایلامیان یعنی اینشوشیناک و نپیریشا اهدا شده است. یک باستان شناس معروف به نام گیرشمن که در مورد چغازنبیل بسیار تحقیق  کرده، معتقد است که این زیگورات در زمان آبادانی پنج طبقه داشته و ارتفاع آن حدود ۵۲ متر بوده که تنها ۵/۲ طبقه از آن با ارتفاع ۲۳ تا ۲۴ متر باقی مانده است.

بر اساس شواهد بدست آمده، شهر دوراونتاشی و زیگورات چغازنبیل پیش از آن که ساخته و کامل شود، به دست (آشور بانیپال) پادشاه آشور تصرف و ویران شده است. چنان که همین شخص در کتیبه‌ای اظهار کرده است:

ترجمه کتیبه چغازنبیل

من زیگورات شوش را که از آجرهایی با سنگ لاجورد لعاب شده بود، شکستم … معابد عیلام را با خاک یکسان کردم … شوش را تبدیل به یک ویرانه کردم … ندای انسانی و بانگ شادی به دست من از آنجا رخت بربست.

در سه طرف زیگورات چغازنبیل سه بنای کوچک آجری دایره‌ای شکل قرار دارد که فقط یکی از آن‌ها که در سوی شمال غربی واقع شده به دست مرمتگران عضو هیئت کاوش فرانسوی شبیه به نمونه سالم شمال غربی بازسازی گردید. البته در این بازسازی تنها نیمی از بنا ساخته شد. امروزه بنای شمال شرقی کاملا از بین رفته و تنها شالوده آن باقی مانده است.

رصدخانه خورشیدی مجاور زیگورات چغازنبیل

این رصدخانه خورشیدی یا تقویم آفتابی برای سنجش گردش خورشید و سال‌شماری و استخراج تقویم و تشخیص روزهای اول و میانی هر فصل سال و انقلاب‌های تابستانی و زمستانی ساخته شده است. البته در ابتدا برای آفتاب‌سنجی بوده اما بعد ها به عنوان طرحی تزئینی در بسیاری از بناها و به خصوص در دروازه ورودی آن به کار گرفته شد. آجرهای سازنده این آفتاب‌سنج‌ها برای همین کاربرد طراحی شده‌اند و دارای شکل خاص هشت ضلعی هستند. روی شش ضلع بیرونی یک رج از این آجرها، کتیبه‌ای به خط و زبان عیلامی نوشته شده است: 

من اونتاش گال، پسر هومنانومنا، شاه انزال و شوش، من در اینجا بنای محترمی ساختم، یک (سیان کوک). در سال‌ها و روزهای پرشمار پادشاهی طولانی به دست آوردم. من بنا کردم یک (شونشوایرپی). من برای خدای گال و اینشوشیناک (سیان کوک) ساختم.

معنای دو واژه مهم و کلیدی سیان کوک و شونشووایرپی مشخص نشده است. م. ج. استو از سیان کوک و معنای احتمالی (دیدگاه چشم انداز، دیدارگاه) می باشد و همان مفهوم رصد گاه و رصد خانه را می رساند. همان‌طور که در طرح آفتاب‌سنج‌ها دیده می‌شود، تغییرات زاویه بین گوشه‌های آفتاب‌سنج‌ها با تغییرات زاویه طلوع خورشید در آغاز هر یک از فصل‌های سال برابر است. در واقع این آفتاب‌سنج‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که بتوان هنگام طلوع یا غروب خورشید، آغاز یا میانه هر یک از فصل‌ها را تشخیص داد.

مصالح به کار رفته در چغازنبیل

در معمارى ایرانی، آجر به عنوان یک عنصر کامل شناخته می شود. اولین شیوه تهیه خشت به سال‌هاى پیش از هزاره ششم ق.م برمی گرد. در معبد چغازنبیل، آجرهایى به عنوان کتیبه به دیوار نصب شده‌اند. عمده مصالح به کار رفته در مجموعه چغازنبیل خشت است. از جمله آجر های پخته شده و کتیبه‌دار در این مجموعه می توان به آجرهای لعاب‌دار، ملات قیر طبیعی، اندودهای گچی، تزیینات شیشه‌ای و گل میخ‌های سفالین اشاره نمود. در نزدیکی معابد هیشمیتیک و روهوراتیر کوره‌ای یافت شده که برای پخت سفالینه‌ها به کار می‌رفته است. سنگ‌نگاره یادبود اونتاش ناپیریشا  متعلق به دوره عیلام می باشد. روی این سنگ‌نگاره نقش زنی حک‌ شده که دم ماهی دارد و مارهایی را در دستان خود گرفته است. این یادبود در قرن دوازده قبل از میلاد از چغازنبیل به شوش آورده شده است. این اثر مانند بسیاری از آثار بی‌نظیر کشف شده در ایران در موزه لوور قرار دارد. اگر تا به حال از زیگورات چغازنبیل شوش دیدن کرده اید، خوشحال می شویم نظر خود را با ما به اشتراک بگذارید.