جلوه های نور و سایه در شهر دزفول

جلوه های نور و سایه در شهر دزفول

هدایت نور و گرمای خورشید به داخل فضای زندگی همواره ذهن معماران را به خود معطوف کرده و باعث شده در مناطق مختلف جهان، ساختمان های مختلفی با جهت گیری های متنوع و بازشوهای متفاوت در نوع و تعداد به وجود آیند. مسئله این است که در برخی مناطق از جمله در نواحی گرم و خشک ایران، تابش خورشید به قدری زیاد است که به عنوان عاملی مزاحم در معماری تلقی می شود و همین مسئله موجب شده تا مردم فقط به دنبال دریافت میزان بسیار کمی از انرژی آن باشند. دریافت مناسب انرژی نورانی خورشید برای تأمین نور و گرمای مورد نیاز در محیط زندگی، جلوگیری از ورود گرمای مازاد و هم چنین ذخیره آن برای موارد اضطراری برای تأمین شرایط آسایش، معماران خوش سلیقه و مبتکر ایرانی را در مناطق مختلف به ارائه طرح های خلاقانه واداشته است.

در دزفول نیز راهکارهای ویژه ای جهت مهار نور خورشید و استفاده مناسب از آن در فصول مختلف سال به کار گرفته شده است. این نوشته که براساس یک تحقیق تجربی تهیه شده است، نشان می دهد که چگونه نور خورشید موجب پدید آمدن فضاهای ویژه ای در خانه های سنتی شده و چگونه معماران جهت مهار مناسب نور خورشید، دست به نوآوری زده اند. بازی با نور، تأمین نور مورد نیاز در فضاها، استفاده از سایبان های مختلف و خلاقانه و نیز بازشوهای مناسب از جمله ابتکاراتی است که در این نوشته به آن ها پرداخته می شود. در نهایت نیز برخی از استراتژی های پایدار معماران سنتی در کاربرد نور در معماری ارائه می شود.

در ناحیه جنوب غربی ایران، جایی که سطح ناهمواری های کوه های زاگرس به حداقل می رسد و با خلیج فارس تلاقی دارد، دشت مسطح خوزستان شروع میشود. دزفول که از شهرهای باستانی ایران محسوب می شود و دارای اقلیمی گرم با تابستان های نسبتأ شرجی است، در شمال جلگه خوزستان واقع شده است. گرچه سختی شرایط اقلیمی در این منطقه، کم تر از سختی آن در سایر مناطق خوزستان است، با این حال گرمای طاقت فرسا و رطوبت نسبتا زیاد، از شرایط اقلیمی سخت دزفول در حدود نیمی از سال به شمار می رود. ایران و به خصوص منطقه خوزستان، اقلیم های گرم با آفتاب فراوان دارد.

در چنین اقلیم و فرهنگی هم نور اهمیت و ارزش دارد، هم سایه. به این ترتیب، جهت امتداد کوچه ها و خیابان ها کاملا متأثر از حرکت خورشید در آسمان است. در چنین حالاتی معماران سنتی می کوشند که ضمن ایجاد سایه و جلوگیری از تابش مستقیم نور (به ویژه در مناطق گرمسیر) از حداکثر پنجره های بزرگ و متعدد در ساخت و ساز بنا بهره ببرند. پنجره های بزرگ و متعددی که ضمن تأمین روشنایی منزل و ایجاد چشم انداز، مسیرهایی برای جریان یافتن هوا و نسیم هستند. اضافه بر موارد پیش گفته، مسئله حریم همسایگی نیز مطرح است. در شهرهای قدیمی که هنوز بافت سنتی خود را حفظ کرده اند، به ندرت پنجره ای یافت می شود که به داخل حریم خانه همسایه دید داشته باشد.

از جمله جنبه های متمایز کننده بافت قدیم دزفول با ساختمان های کرانه جنوبی ایران این است که سقفها به صورت گنبدی و قوسی اجرا می شده است و مهارت اجرایی و زیبایی طاق ها در این شهر قابل مقایسه با زیباترین طاق ها در شهرهای فلات مرکزی ایران است. در بالای بازشوها، پنجره ها و رواق ها یک سری قوس جناغی کار شده است ( مانند نواحی مرکزی ایران). هم چنین به دلیل پایین بودن سطح آبهای سطحی، استفاده از فضاهای زیرزمینی در دزفول، برخلاف شهرهای جنوبی ایران رایج بوده است و زیرزمین های منحصر به فردی نیز در این شهر ساخته می شده که نحوه تأمین نور آنها بسیار هوشمندانه است. در شهرهای مناطق گرم و خشک مثل یزد و نایین بافت شهری متراکم و ابنیه کاملا درون گرا هستند و کلیه بازشوها به درون خانه باز می شوند. در کوچه های مناطق مسکونی این گونه شهرها، عابر با دیوارهایی که به جز یک در ورودی کوچک هیچ گونه بازشویی به بیرون ندارند و با کاهگل اندود شده اند، مواجه می شود.

به این ترتیب نورگیری نیز از طریق حیاط مرکزی و از درون خانه ها انجام می گیرد. این درحالی است که در دزفول به دلیل نوع معماری نیمه برون گرا آجر کاری های کم نظیر و ریزه کاری های بسیاری را در تمامی معابر و در سطح كل شهر می توان دید. علاوه براین، ورود نور به داخل خانه ها می تواند از کلیه جداره های خارجی صورت پذیرد. با این مقدمه کوتاه می توان دریافت که سبک به خصوصی از معماری در دزفول پیاده شده که هم با مناطق مرکزی ایران متفاوت است و هم با شهرهای حاشیه خلیج. در این بین نحوه دریافت و ذخیره انرژی نورانی خورشید مدنظر این مقاله قرار گرفته است که با سایر نقاط ایران به دلیل نوع فضاها و کیفیت اقلیم متفاوت است.