برج قربان همدان | بنایی بازمانده از یک مجموعه عظیم تاریخی

برج قربان همدان

برج قربان را به جرات می توان گفت یکی از بناهای شاخص یادمانی و تدفینی در ایران می باشد که در شهر همدان قرار دارد. این بنا از آرامگاه های برجی شاخص دوران اسلامی می باشد که از لحاظ باستان شناسی و مزارشناسی از ویژگی های مطلوبی برخوردار است. بر اساس پژوهش ها، این برج در واقع مدفن یکی از مفاخر دینی صاحب نام عهد سلجوقی به نام «خواجه حافظ ابوالعلای همدانی» می باشد. این ساختمان در دوره ی ایلخانان احداث شده است. ویژگی بسیار شاخص این بنا، کاربست نقشه ی دوازده ضلعی در داخل و بیرون آن می باشد.

آیا می دانستید که در ایران دوران اسلامی، بناهای آرامگاهی پس از مساجد در شمار پرتعدادترین آثار معماری قرار دارد. سرآغاز این بناها، گنبد قابوس با قدمت 397هـ.ق می باشد. این بنا در واقع الگویی برای سایر مقابر برجی شکل به شمار می رود. البته هیچ کدام از مقابر برجی بعدی با آن برابری نمی کنند. در استان همدان نیز که در غرب کشور قرار دارد، پنج عدد مقبره از دوران های اسلامی به یادگار مانده است. همچون آرامگاه بوعلی و آرامگاه باباطاهر. برج قربان نیز یکی از این آرامگاه ها می باشد.

برج قربان، در واقع در تاریخ 28 خردادماه سال 1354 به شماره ی 1078/3 در لیست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این برج در شرق همدان و در داخل بافت کهن و تاریخی شهر قرار گرفته است. در واقع این بنا، فاصله ی اندکی از حاشیه ی جنوبی تپه ی تاریخی مصلی دارد که یکی از محله های قدیمی همدان می باشد. این محله در حد فاصل خیابان های مدنی و طالقانی قرار دارد. در فهرست بناهای تاریخی ایران و دایره المعارف ها بارها به این بنا اشاره شده است.

در توصیف کلی ینا، می توان گفت مقابر برجی با نقشه ی دوازده ضلعی بیرونی و داخلی با گنبد دو پوسته ی هرمی دوازده وجهی بیرونی و گنبد نیم دایره ای و به ارتفاع 16 متر می باشد. می توان گفت در حالت کلی، این مقبره از سه طبقه تشکیل شده است. این سه طبقه شامل سرداب، بدنه و گنبد می باشد. ورودی بنا در ضلع شرقی بنا و در داخل یکی از اضلاع دوازده گانه ی آن قرار گرفته است.

این ساختمان، برای مدت طولانی در بافت کهن و فرسوده قرار داشت. دسترسی به آن پیچ در پیچ بود حتی قسمتی از این بنا در داخل منازل مسکونی مجاور برج قرار گرفته بود. از این نظر این بنا در معرض صدمات زیادی بود. بعدها با همت میراث فرهنگی استان اقدامات شایسته ای در راستای فضاسازی بهینه و آزاد سازی محوطه انجام داد و بنا و مجاورت های آن به تملک میراث فرهنگی درآمد.

در مورد تاریخچه ی این بنا می توان گفت که در این بنا کتیبه ی تاریخی که حاوی نام بانی باشد وجود ندارد. تنها بر روی سنگ قبری که در داخل وجود دارد کتیبه ای قرار دارد که قدیمی ترین و در عین حال تنها کتیبه ی تاریخی موجود در برج قربان می باشد. با توجه به این کتیبه زمان ساخت بنا را به سال 1009 قمری نسبت داده اند که مربوط به دوره ی صفوی می باشد. این تاریخ ارتباطی با زمان ساخت بنا ندارد و شاید بعدها به آن اضافه شده است. ساختمان برج قربان همدان، بارها تاکنون مورد مرمت قرار گرفته است.از جمله این مرمت ها تعمیرات روی بدنه برج جهت رطوبت زدایی و کانال گربه رو کشی بود که در سال 1364 انجام شد. اطراف این بنا تا شعاع چند متری توسط میراث فرهنگی خریداری شد و اکنون محوطه ی بیشتری به این بنا اختصاص داده شده است.

ساختمان برج قربان تماما از آجر با ملات ساروج ساخته شده است. البته در بعضی قسمت های داخلی و همچنین در گنبد بیرونی از آجرهای جدید با مصالح گچ و خاک استفاده شده است. همانطور که گفته شد این بنا بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است و طبیعی است بعضی مصالح جدید به آن اضافه شده باشد. ازاره ی بنا نیز تا ارتفاع نبم متری از سطح زمین اطراف با سنگ های تراش دار ساخته شده است.

در مورد نقشه و معماری این برج می توان گفت قطر داخلی 4.9 متر و قطر بیرونی آآن 6.20 متر می باشد. شگفت آور است چرا که این بدین معنا می باشد که ضخامت دیوار این برج دوازده ضلعی 1.3 متر می باشد. ورودی این بنا عرضی برابر 80 سانتی متر و عمق 50 سانتی متر و ارتفاعی برابر دو متر دارد. اضلاع بیرونی هر کدام 2 متر عرض دارند. در داخل هر یک از این اضلاع، نغول هایی مستطیل شکل با طاق نماهایی بلندبا قوس جناغی به ارتفاع 6 متر قرار دارد. این بنا از داخل نیز نقشه ی دوازده ضلعی دارد.

در مورد تزیینات بنا نیز می توان گفت این مقبره از شکل و فرم خاص خود برخوردا است که در نوع خود بی نظیر است. در داخل این بنا، طاق نماهایی به ابعاد عرض1.25 و عمق15 سانتی متر و ارتفاع 6 متر وجود دارد. در چهار طرف بنا دریچه های مشبک آجری قرار دارند. و اما چیزی که بیشتر از همه جلب توجه می کند، گنبد هرمی بنا می باشد. این گنبد بر روی قسمتی انتقالی که تزیینات خاصی ندارد بر دیوارهای 8 متری بنا سوار شده است. گنبد برج قربان 8 متر ارتفاع دارد و تماما آجری و ساده می باشد. کلا این ساختمان به جز مواردی که گفته شد، تزیینات خاصی در جداره های بیرونی ندارد. اما در عین این سادگی، اثری ارزشمند و زیبا می باشد. از نظر هندسی گنبد بیرونی به صورت رک و چند وجهی و گنبد داخلی نیز به صورت نیم کروی یا نیم دایره ای می باشدو پس این برج از گنبد دو پوسته برخوردار است و فاصله ی بین پوسته ها، تقریبا 6 متر می باشد که در نوع خود بسیار دیدنی می باشد.

استفاده از گنبد دوپوش و یا دو پوسته به لحاظ مسائل اقلیمی بوده است که پوسته ی بیرونی نقش محافظت و لایه ی درونی را از رطوبت در امان نگه می دارد. گنبد بیرونی را مرتفع و بلند می سازند که از دور قابل رویت باشد و این به حالتی مذهبی و محترم و ارزشمند تبدیل شده است.

همانطور که گفته شد این بنا یک مقبره ی یادمانی ساده می باشد. دیدن این برج را از نزدیک به همگان توصیه می کنیم. چراکه از نظر تاریخی و باستانی بسیار درخور ارزش می باشد.