معماری برج ها و دیواره های قلعه اسماعیلیه

معماری برج ها و دیواره های قلعه اسماعیلیه

دیوارهای دفاعی

با توجه به اینکه شکل قلعه ها از لحاظ نقشه تابع شکل کوه بود، در نقاطی که شیب کوه کمتر بود یا نقاط ضعیفی وجود داشت، این محل ها با دیوار یا دیوارک های دفاعی که از سنگ و ملات گچ ساخته می شدند، تقویت شده و یا در برخی موارد از دیوارهای خشکه چین با لاشه سنگ استفاده می کردند و دره هایی که عبور و مرور و نزدیک شدن به قلعه را تسهیل می کرد، می بستند (قلعه های مسلمانان و کافران گرسک در میان). در برخی قلعه ها برای دفاع از قلعه، چندین دیوار پیاپی برای پشتیبانی قسمت های ضعیف و با شیب کم ایجاد می کردند تا قلعه را در برابر حملات مهاجمين مقاوم کنند (قلعه ی حسن بایخان، قلعه ی کوه فردوس).

در تمامی قلعه ها بهترین مصالح را برای دیوارهای دفاعی اصلی قلعه در نظر می گرفتند و سعی می شده تا نقاط ضعفی را که در شکل طبیعی کوه به چشم می آید، برطرف سازند. این دیوارهای دفاعی به دلیل کیفیت بهتر، مصالح و استحکام بیشتر نسبت به سایر قسمت های قلعه سالم باقی مانده اند، البته به دلیل زلزله های متوالی در منطقه ی قهستان در طول تاریخ، آسیب های فراوانی به این بناهای مهم وارد آمده است (قلعه ی دختر آهنگران و قلعه ی کوه آبیز).

برج ها

عملکرد برج ها به دو دلیل دفاعی و معماری است. از نقطه نظر دفاعی برج ها کار دفاع را راحت تر می سازند. برج ها عمدتا دایره ای شکل اند، چون دسترسی راحت به همه ی قسمت ها را فراهم می آورد و در میانه های خود نیز خروجی هایی به نام مزغل دارد که برای تیراندازی و تسلط ساکنین قلعه بر بیرون مناسب بوده است. برج ها در اکثر قلعه های قهستان به دلیل زلزله تخریب شده و تنها تعداد معدودی از آن ها باقی مانده اند (قلعه ی قلاع سرایان، قلعه دختر خوگ). برجها را عمدتا در محل های حساس و نقاطی قرار می دادند که بر اطراف اشراف داشته باشند یا مشرف بر ورودی ها بوده اند تا ورود و خروج را کنترل کنند.

برج ها تماما از سنگ و ملات گچ ساخته شده و ظاهر بسیار زیبایی داشته اند و در بعضی جاها سنگ ها را تراشیده اند و از داخل در بعضی قلاع آن را پر کرده اند تا موجب استحکام بیشتر دیوار دفاعی شود و فقط از قسمت فوقانی آن برای آمدوشد سربازان استفاده می کردند و در قلعه های مهم (قلعه ی حسین قاینی)، طرح چلیپایی داخل برج جلب توجه می کند. در قلاع اسماعیلیه برج ها علاوه بر کاربردهای فوق، کاربرد دیگری نیز داشته اند و آن برقراری ارتباط بصری قلعه ها با یکدیگر بوده است. در هنگام بازدید از این قلعه ها، شخص متوجه می شود که هر قلعه حداقل با یک یا دو قلعه ی اطراف خود در ارتباط بوده است که در هنگام خطر با دود، آینه یا آتش دژ مجاور را از خطر آگاه می ساخته اند.

عده ای از علما و متکلمین غیراسماعیلی نیز به ویژه آنان که پس از بلیه ی مغول خویشتن را تحت حمایت نزاریان دانش دوست قرار دادند و نقشی فعال در حیات فکری جامعه ی نزاری داشتند، به مناطق اسماعیلی نشین پناهنده شدند که از میان آنان خواجه نصیر از همه مهم تر بود. همچنین عده ای از علمای خراسان به شهرهای نزاریان در قهستان پناهنده شدند. این مناطق به دلیل در امان ماندن از حمله مغول، از ثبات و رونق برخوردار بودند و شهاب الدين محتشم در میزبانی آنان تلاش می کرد. ورود مغولان به ایران و حمله به قلاع متعدد اسماعیلیان، باعث تشدید فشار بر آنان شد. این فشارهای خارجی اختلاف و تنش داخلی را در دستگاه رهبری نزاری افزون ساخت و عده ای در الموت خواهان تسلیم و گروهی موافق مقاومت در برابر مغولان بودند.

مسؤولیت حمله به قهستان بر عهده ی کیتبوقا ایلکای افتاد که در نیمهی ربیع الثانی ۶۵۳ به تون حمله کرد. مغولان همه ی سکنه ی شهر را از دم تیغ گذرانیدند و ناصر الدين محتشم را امان دادند و او که در قلعه ی سر تخت (مکان و محل این قلعه ناشناخته است، احتمالا قلعه ای از قلاع سرایان بوده) به سر می برد، تسلیم شمس الدين آل کرت نماینده ی مغولان شد و حکومت ۱۷۱ ساله ى اسماعیلیه در قهستان به پایان رسید.