معرفی دخمه ها و مناره های تاریخی شرق ایران

معرفی دخمه ها و مناره های تاریخی شرق ایران

دخمه ها

آثار دخمه ها یا منار سکوت، در کرانه چپ رود هیرمند قرار دارند، که نشانگر رواج ایین زرتشت تا چندین سده پس از ورود عرب ها به سیستان است. جی پی تیت، بر این باور بوده است، که مردم سرزمین های خاور قلمرو خلافت، به طور کامل مسلمان نشده بودند. پایان دین زرشتی در سیستان و خراسان، هم زمان با درماندگی خوارج بوده است.

اندازه ویرانی و فرسایش این دخمه ها و آتشکده ها، وابستگی شان را به دوران پس از اسلام تأیید می کنند. مردم این منطقه به منارهای سکوت «آخور» می گویند و آخور را به اسب افسانه ای رستم، قهرمان ملی ایران نسبت می دهند و در محل به «آخور رخش رستم» سرشناس است. در بسیاری از گورستان های نزدیک این دخمه ها، که در سیستان به تیرگ سرشناس اند، کفن و دفن برابر باورهای مذهبی اسلام انجام شده است.

مردم سیستان از گذشته های دور تا امروز، پیش از مرگ، گوری به نام «تیرگ» می سازند، که پس از مردن در آن گذاشته شوند. این روش، به تدفین بالای زمین سرشناس است، که نشانگر سنت های بسیار دور ایلامی ها و آیین زرتشت در سیستان است. توانگران ایلامی برای خود، دخمه ها و گورهای خانوادگی می ساختند، که با طاق ضربی آجر پخته پوشیده می شد و در هریک، چند مرده قرار می گرفت.

نمونه هایی از این دخمه ها/ تیرگها، در سیستان دیده شده که روی هم انباشته یا ساخته شده اند، به گونه ای که در یک مجموعه دایره شکل و بر روی هم تا بلندی ۳۰۴۰ متر می باشند و از دور همانند یک تپه مصنوعی نمایان اند.

مناره ها

میل قاسم آباد

مناره یا میل قاسم آباد، در روستای قاسم آباد، در شرق شهر زابل قرار دارد. بلندی آن ۳۰ / ۴۸ متر بوده است، ولی در اثر فرسایش، در حال حاضر ۲۴ متر بلندی آن است. این میل برسکو با پایه ای به پهنه 67 / 1 متر مربع استوار است. قطر آن به سوی رأس مناره باریک تر می شود و قطر دایره آن در بخش پایه 48/5 متر است. دروازه آن در سوی شمال قرار گرفته و در سوی راست مناره، راه پله ها به صورت گرد و باریک در درون آن ساخته شده، که در بلندی 28/18 متری، دو دور کامل در درون میل می پیچد. روزگاری روی پایه ستونی توپر استوار بوده، که از سطح زمین بیش از ۳ متر بلندی نداشته است.

روی بدنه مناره دو کتیبه در بالا و پایین وجود دارد، که در کتیبه پایین، از تاج الدین ابوالفضل نصر (۴۸۰- ۵۵۹ هق) نوشته شده است. بنابراین می توان دیرینگی منار قسم آباد را به سده ۶ و ۷ هق، نسبت داد.

بخش بالایی مناره شکسته و ریزش کرده است. در باختر آن، که از معماری توپر برخوردار است، شکستگی یا شکاف ژرفی وجود دارد، که از بخش بالایی تا 9/6 متر پایین ادامه دارد. ردیف های آجری بخش پایین تر نیز به اندازه قد یک نفر و از یک چهارم ضخامت پایه مناره کنده شده اند.

با توجه به آثار برجای مانده، در گوشه جنوبی یک محوطه پابرجا و پیرامون آن، اتاق های کوچکی بوده که تا باختر صحن ادامه می یافته است. و در شمال باختری محوطه، ساختمانی بزرگ تر از اتاق های پیرامون مناره وجود دارد. تمامی ساختمان های موجود در پای مناره، از خشت خام و کاهگل ساخته شده اند و از آجر تنها در کارهای تزیینی و کناره های آرایشی استفاده کردند.

معماری جالب این مناره، یاد آور قرون وسطی است، که با آن می توان فنون معماری و مصالح ساختمانی آن زمان را تشخیص داد.

فرسایش سطح کتیبه های مناره تأثير فصل ها و باد را به خوبی نشان می دهد. بخشی از مناره که در معرض بادهای ۱۲۰ روزه و تابش آفتاب و سرما قرار دارد، خسارت جزئی دیده است. ریگ های روان پایین مناره را فرسوده و همواره کرده، اما فرسایش، تأثیر چندانی بر فراز آن نداشته است.

محل و محوطه مناره، در اثر شناسایی های سال ۱۹۶۰/ ۱۳۳۹ ه ش، هیأت باستان شناختی ایتالیایی و بر پایه گزارش و نقشه های تهیه شده توسط همان هیأت در یک ناحیه بیابانی به گونه تپه ای پوشیده از ریگ روان، در کناره رود هیرمند پیدا شد.