مسجد مدرسه سپهسالار تهران

مسجد مدرسه سپهسالار تهران

بهترین مسجد موجود در تهران و شاید یکی از بهترین ابنیه تاریخ معماری ایران مسجدمدرسه سپهسالار است که چکیده ای از هزاران سال معماری ایران است و همچون هر اثر هنری مهم با هر چه بیشتر دیدن آن می توان زوایای جدیدتر از عمق و غنای معماری در آن یافت.

میرزا حسین خان سپهسالار در سال ۱۲۹۶ در زمینی که زمانی قطعه ای از باغ از بود و آن را از پاشاخان امین الملک خریده بود ساخت مسجد مدرسه را آغاز کرد. اگرچه ممتحن الدوله شقاقی مأمور طراحی و اجرای بنا شد. اما در واقع، او مدیریت این پروژه را برعهده داشت و استاد حسن قمی، معمار پرآوازه آن زمان، بر اساس سنت مدرسه سازی از یک سو و خلاقیت شگرف خود از سوی دیگر طراحی و اجرای آن را عهده دار شد. از سال ۱۲۹۷ به دلیل عزل سپهسالار از مقامش و تبعید او به قزوین بنای مسجد متوقف شد، ولی دوباره همان سال با روی کار آمدن مجدد او و ادامه یافت. او در همان زمان وقف نامه مسجد را نوشت. این وقف نامه کم نظیر در دو شکل وقف نامه مفصل (کتابی در ۷۹صفحه) و وقف نامه مختصر بر کاشی دور تا دور حیاط مسجد و با خط استاد غلامرضا نقش بسته است.

با مرگ سپهسالار در سال ۱۲۹۸ دق (در ۵۷ سالگی)، ناصرالدین شاه یحیی خان مشیرالدوله برادر سپهسالار را مأمور اتمام بنا کرد. بنا در سال ۱۳۰۳دق قابل استفاده شد و تکمیل تزئینات آن در دوره های بعد صورت گرفت. به همین دلیل این بنا به موزهای از تزئینات ۱۵۰ سال اخیر ایران تبدیل شده است. در تزئینات این بنا اساتید بزرگی چون استاد جعفرخان معمارباشی کاشانی به عنوان دستیار استاد حسن قمی، مهدی و محمدصادق کاشانی به عنوان کاشی کار، استاد سید محمد، استاد عبدالله قزوینی عموغلامحسین و استاد ابراهیم به عنوان حجار، و خطاطان کم نظیر دوره قاجار چون میرزا غلامرضای خوشنویس و میرزا حسن خان عمادالکتاب سیفی در دوره های اولیه و استاد الرزاده و استاد شعرباف از دوره های متأخر شرکت داشته اند.

بنای مسجد مدرسه

کاشی های رنگارنگ با شیوه معرق - معقلی و هفت رنگ و آجرهای لعاب دار در بستر آجر بسیار خوش ساخت و دقیقی قرار گرفته اند و یک دروازه آهنین با تزئیناتی از فلز برنج و تعدادی پنجره چوبی با معرق چوب بسیار ظریف فضای این جلوخان را شکل داده اند. در پشت سردر جلوخان یک هشتی با الگوی نگینی و کاربندی ۲۸ تایی از معرق گره و کاشی های هفت رنگ به راهرو و در نهایت حیاط مسجد منتهی می شود، بنابراین، زاویه ای که حیاط مسجد نسبت به خیابان دارد اثری نامطلوب نمی گذارد. در شمال این هشتی راهرویی قرار دارد که زمانی ورودی خصوصی کاخ سپهسالار به مسجد در آن واقع بود و امروزه با بنای کتابخانه مجلس مسدود شده است. ورود مستقیم از هشتی، که پشت ایوان غربی قرار گرفته است. با یک مشبک لعاب دار فیروزهای رنگ مسدود شده است. پس از راهرویی کوتاه حیاطی با مساحت ۶۰متر در ۶۰متر، به دور از شلوغی خیابان در سکوت کامل قرار دارد و این از معدود حیاط های ابنیه تاریخی است که به دلیل عظمت آن خط آسمان اصلی بنا بدون مزاحمت برج با ساختمان نوسازی قابل مشاهده است.

در طبقه اول. چهار ایوان بنا، که هیچ یک شبیه دیگری نیست، استخوان بندی اصلی نظم فضایی حیاط را تشکیل می دهند. نه تنها ابعاد این چهار ایوان مانند هم نیست، بلکه تزئینات مشابهی هم ندارند. شبستان زمستانی پشت ایوان شرقی قرار دارد. پشت ایوان شمالی مدرسی قرار دارد که زمانی دارالقرآن نام داشت و در پشت ایوان جنوبی، که ابعاد آن به طرز حیرت آوری بزرگتر از ایوان های دیگر است و با دو ایوان کوچک فرعی و چهار مناره رفیع آراسته شده است، گنبد خانه یا شبستان تابستانی قرار دارد. در اطراف این ایوان ها، ۲۹ ایوان کوچک قرار دارد که پشت هر یک حجرهای واقع است. ایوان های این حجره ها با در کاربندی های غیر تکراری ۷، ۱۱ . ۹ و ۱۳تایی با معرق گره و معرق اسلیمی تزئین شده اند. در ورودی هر حجره یک در چوبی قرار دارد که تعدادی از آن ها، که متعلق به زمان ساخت بنا هستند، معرق چوب دارند با نقش گره در دو طرف این در دو پنجره گرد چوبی با مشبک گره خودنمایی می کند.