آشنایی با معماری یزد در زمان رضاشاه

آشنایی با معماری یزد در زمان رضاشاه

يزد به شهر خشت خام شهرت یافته است. در دوره مورد بحث، خشت خام هنوز عمده ترین مصالح ساختمانی محسوب می شد. البته ساختمان های دولتی را با آجر می ساختند و آجر بیش از زمان های گذشته به کار می رفت. زیرا فرآورده های نفتی جایگزین هیزم شد که برای سوخت کوره ها استفاده می کردند. در این دوره جمعیت شهری یزد افزایش یافت، زیرا وضعیت بهداشت و درمان بهتر از گذشته شد. این امر موجب گسترش شهر یزد و ایجاد محلات جدید گشت. حصار دور شهر در این زمان ویران و محلات بیرون حصار جزء شهر شد. بدین گونه، به مرور اصطلاح «تو شهری» و «در شهری» حذف شد (توشهری یعنی مردم داخل حصار و در شهری یعنی بیرون حصار شهر).

چنان که اشاره شد، ورود اتومبیل به زندگی شهری، خسارت هنگفتی به بافت قدیمی محلات زد. رضاشاه از یک طرف گرایش زیادی به باستان گرایی و از طرف دیگر به نوگرایی اما به شیوه غربی داشت. در زمان او شرایطی به وجود آمد که امکان استفاده از تکنولوژی غرب به ویژه اتومبیل و مظاهر تمدن جدید فراهم شد. از این رو حکومت و به ویژه شخص رضاشاه علاقه مفرط به گذار از وضعیت سنتی به مدرنیته داشت. او دستور داده بود که در شهرها و حتی بخش ها خیابان کشی کنند. دست کم دو خیابان به صورت + برای شهرها در نظر گرفته شد. این اقدام در یزد خسارت جبران ناپذیری به بافت کهن شهر یزد وارد کرد. در خیابان یکی در سال ۱۳۱۷ ش. از دروازه قلعه حکومتی در شمال شهر تا مقابل منزل صدر العلما در جنوب شهر و دیگری در سال ۱۳۱۹ ش. از میدان امیر چخماق در شرق شهر تا میدان شاه (میدان بعثت کنونی) در غرب شهر کشیده شدند.

با این اقدام، بخش اعظم بازارها، کاروانسراها، مساجد و مدارس ویران شد. بعضی از این آثار قدمت پانصد ساله داشتند و متأسفانه سیاست نوگرایی حاکم بر افکار مسئولان کشور موجب شد که بهایی به میراث گذشتگان قائل نشوند. البته از دهه ۴۰ اولياء امور متوجه خبط و خطای مسئولان گذشته شدند و تا حدودی جلوی زیاده روی های بی مورد در تخریب بناهای کهن را گرفتند. تخریب برج افغان در محله سید گلسرخ یزد برای ایجاد خیابان و تخریب بخشی از بازارهای پنجه علی، مسگری، زرگری، مسجد مصلی و قسمت بیرونی مسجد ریگ در راستای سیاست خیابان کشی صورت گرفت. نابودی آثار کهن، منحصر به شهر یزد نبود بلکه در شهرستان های تابعه هم بناهای بسیاری از میان رفت. احداث خیابان در کنار مجموعه مهریادین در مهریز و تخریب ساختمان با عظمت مربوط به رشیدالدین فضل الله میبدی و احداث فلکه شهرداری در میبد به نارین قلعه آن خسارت زیادی وارد کرد.

عدم توجه به اماکن مذهبی باعث شد بسیاری از مساجد و مدارس مذهبی قدیم یزد در این دوره مبدل به ویرانه شود. عکس هایی که از مسجد جامع یزد مربوط به این دوره در دست است نشان می دهد که این مجموعه گرانبها به مذبله مبدل شده بود. ناگفته نماند که در این دوره، بخشی از بودجه وزارت معارف و اوقاف صرف نگهداری و مرمت اماکن تاریخی می شد، اما با توجه به گسترش ادارات و مدارس و هزینه بسیار زیاد این مؤسسات، برای دولت مقدور نبود که توجه بیش تری به اماکن تاریخی داشته باشد. لازم به ذکر است که بعد از برکناری رضاشاه از قدرت، هیئت های متعدد مذهبی در یزد ایجاد شدند و عمده اهداف آنان احيا و مرمت ابنیه مذهبی بود. یکی از چهره های بسیار فعال در این امر سید علی محمد وزیری بود که با همت او و یارانش مسجدجامع یزد بازسازی شد.

شاید بتوان گفت که یکی از کارهای برجسته در زمینه معماری یزد در دهه ۲۰، احیا و مرمت و حتی توسعه مدارس و مساجد کهن است. کاشی ها، تویزه ها، مقرنس ها و حتی سقف های فروریخته این اماکن دوباره به شکل اولیه آن تعمیر و بازسازی شدند. هزینه این بازسازی ها توسط افراد خیر و نیکو کار و تجار پرداخت می شد. چندین اعلامیه هیئت های مذهبی در اختیار نگارنده است که مردم را دعوت به همیاری می کند.

مهم ترین آثاری که در دوره رضاشاه (۱۳۰۴- ۱۳۲۰) و از آن پس تا دهه ۳۰ در یزد بنا نهاده شدند، عبارت از چند مدرسه، بیمارستان و بناهای فرهنگی و دولتی بودند.