هنر در عصر تیموریان (1)

هنر در عصر تیموریان (1)

سیر نزولی جریان تفکر و اندیشه و افت کیفی علوم عقلی و فلسفی موجب شد ذوق و ابتکار ایرانیان، زمینه دیگری را برای بروز و ظهور خود بیابد. هنر در انواع گوناگون آن، بهترین محمل برای نمایش خلاقیت مردم آن روزگار بود. در آن ایام، که جامعه مصیبت زدۀ ایران؛ از امثال ابن سينا، ابوریحان بیرونی، فارابی و خوارزمی تهی گشته بود و اصولا مجالی برای اعتلای فکر و اندیشه وجود نداشت، اهل هنر در گوشه تنهایی و یا در کنف حمایت شاهان و شاهزادگان تیموری به کار خود می پرداختند. میراث هنری تیموریان، آنچنان پرشکوه و استوار است که این دوره را، اوج شکوفایی هنر می دانند. هنرهای زیبا چون نگارگری، خوشنویسی، صحافی و جلدسازی در قالب کتاب های نفیس و نسخه های گرانبها؛ و هنر معماری در ساختمان و بناهای عظیم و باشکوه تجلی می کرد. پژوهشگران و مورخان هنر برای این عصر باشکوه هنری، سه مرکز را برشمرده اند: هرات، شیراز و تبریز. از این سه پایتخت هنری، دو شهر هرات و شیراز مربوط به فعالیت های هنری در قلمروی تیموریان است.

۱. نگارگری

هنگامی که از هنر نقاشی و نگارگری ایران در قرن نهم و پیش از آن صحبت به میان می آید، نقاشی روی دیوار یا تابلوهای بزرگ مدنظر نیست. هنر نقاشی در این ادوار، منحصر به تصویرهایی می گردد که برای نسخه های خطی کشیده می شده است. این شیوه از قرن هشتم رواج پیدا کرد و در روند تکاملی آن از دوره ایلخانی به تیموری، مکتب ها و نمونه های دیگری نظیر نسخه های مربوط به آل جلایر برجای مانده که در بغداد و تبریز خلق شده است. البته بنابر اطلاعات موجود، در باغ های تیمور در سمرقند چند نقاشی دیواری و تصاویری بر روی پارچه وجود داشته است. این پارچه ها از جنس ابریشم بوده و از دیواره چادرهایی که تیمور و اطرافیانش در آن اقامت داشته اند، آویزان بوده است. امروزه از این تصاویر هیچ اثری برجای نمانده و عجیب تر آنکه اصولا از دوره تیمور نسخه خطی زیبا و مصوری در دسترس نیست. عجیب به آن دلیل که تیمور هنرمندان بسیاری را از تمام سرزمین های فتح شده به سمرقند کوچاند که از آن میان معین الدین تبریزی و عبدالحی در کار نسخه پردازی سرشناس بودند.

اعتلای هنر نقاشی ایران از عصر شاهرخ آغاز گشت. نقطه شروع این حرکت نه در هرات، بلکه در شیراز قرار داشت. اسکندر سلطان، فرزند عمر شیخ و نو؛ تیمور، که تا سال ۸۱۷ ق بر جنوب ایران حکومت می کرد، پشتیبان نهضتی هنری شد که آفرینندگان آن با تأثیر پذیرفتن از سایر سبک ها به ویژه سبک جلایری، نمونه های بدیعی از هنر تصویرگری برای کتاب را خلق کرده بودند. سبکی که به اعتبار محل پیدایش آن، سبک شیراز نام گرفت. با مرگ زود هنگام اسکندر، فرزند شاهرخ به نام ابراهیم سلطان بر قلمروی فارس حاکم شد. ابراهیم که خود هنرمند بود و خوشنویسی چیره دست به شمار می رفت، در حمایت از نقاشان و تقویت مکتب هنری شیراز کوشش فراوانی کرد.

با استقرار بایسنغر، برادر ابراهیم سلطان، در پایتخت پدرش، هرات گوی سبقت را از شیراز ربود و از اوایل دهه ۸۲۰ ق مرکز اصلی نگارگری و خلق نسخه های نفیس و مصور گشت. از نقاشان مشهوری که در حمایت بایسنغر به کار مشغول بودند، امیر خلیل، غیاث الدین نقاش، خواجه على مصور و سید احمد نقاش را باید ذکر کرد. از نقاشان هرات، آثار مهم دیگری برجای مانده که پس از مرگ زودهنگام بایسنغر برای شخص شاهرخ کشیده شده است. دو نسخه نفیس از معراج نامه و جامع التواریخ در کتابخانه ملی پاریس وجود دارد که تصاویر زیبای آن، کار نقاشان دربار شاهرخ است. به ویژه معراج نامه که ۶۱ تصویر موجود در آن، اهمیت بسیاری در شناخت ویژگی های سبک نقاشی این دوره دارد. کمال الدین بهزاد فراز و نشیب های پدید آمده در روزگار تیموریان نتوانست روند تکاملی نگارگری ایران را متوقف سازد. هرات در عصر سلطان حسین بایقرا، بار دیگر شکوه و رونق زمان شاهرخ را بازیافت و این بار دربار حسین بایقرا، محل آفرینش نسخه های نفیس و تصویرهای زیبا شد. در همین زمان، نام آشناترین نقاش تاریخ ایران پا به عرصه هنر نهاد و نگارگری ایرانی را به اوج خود رساند. کمال الدین بهزاد، که خود از اهالی هرات بود، به دلیل ارتباط صمیمی با بزرگان آن شهر، نظیر عبدالرحمن جامی و امیر علیشیر نوایی مورد توجه حسین بایقرا واقع و در کتابخانه او به کار مشغول شد. با سقوط دولت تیموری، بهزاد همراه شاه اسماعیل صفوی به تبریز رفت و در آنجا فرمان کلانتری یا همان حکم ریاست کتابخانه سلطنتی را دریافت کرد و از جانب او به نادر دوران ملقب شد. آثار زیادی را به مکتب بهزاد منسوب کرده اند که در صحت انتساب آنها تردید وجود دارد. از جمله آثار معتبری که از وی برجای مانده، تصاویر نسخه ای از بوستان سعدی است که در کتابخانه ملی مصر نگهداری می شود. به طور کلی چهار ویژگی اصلی را برای مکتب نقاشی هرات -که در پایان عصر تیموری به اوج رسید - می توان برشمرد:

• اندازه کوچک و رنگ آمیزی پایین؛
• ابتکار و هماهنگی در ترکیب بندی؛
• برتری اشعار عاشقانه و عرفانی بر حماسی و متون تاریخی؛
• دقت در ارایه جزئیات

۲. خوشنویسی

از هنرهای رایج در عصر تیموریان، هنر خوشنویسی بود که در دو شکل عمده وجود داشت: شکل نخست آن، در کتاب ها، نسخه های خطی و منشآت و فرمان ها بود. کاتبان و دبیران جزء لاینفک اركان نظام اداری محسوب می شدند و از مقام و جایگاه مناسبی برخوردار بودند. برخی از کاتبان حتی به مقام وزارت هم رسیده اند. خطوطی که بر ابنیه و کاشی کاری های بناهای مذهبی و تاریخی، آرامگاه ها، مقبره ها و کتیبه ها به چشم می خورد، شکل دوم تجلی هنر خوشنویسی است.

از خوشنویسان صاحب نام دوره تیموری اسامی زیر را می توان نام برد: سلطانعلی مشهدی (۸۶۱-۹۲۶ ق) پرآوازه ترین خطاط این دوره است که در زمان خویش ملقب به قبلة الكتاب گردید. با سه شخصیت برجسته عصر، امیر علیشیر نوایی، عبدالرحمن جامی و کمال الدین بهزاد هم صحبت و هم نشین بود و همین مسئله اعتبار ویژه ای را در جامعه و دستگاه حکومتی حسین بایقرا برای او به ارمغان آورد. مهم ترین استاد او مولانا اظهر تبریزی (فوت ۸۸۰ ق)، خوشنویس معروف زمان بود که سلطانعلی را چون پسر خود می دانست.