شرح آرامگاه حافظ در سفرنامه مور

شرح آرامگاه حافظ در سفرنامه مور

مور در سال ۱۹۱۴م به ایران سفر کرد و در نیمه اول بهار سال ۱۲۹۳ از شیراز دیدن کرد. سفرنامه او با نام از مسکو تا خلیج فارس در سال ۱۹۱۵م/۱۲۹۴ به چاپ رسید. در این سفرنامه تصویری از ایوان آهنی آن را از فضای ساير قبور مجزا می کرد، رسیدیم. قطعه سنگی از مرمر با نام او و چند بیت از اشعارش بر روی مدفن قرار داشت و این خاک مقدس به وسیله بازدیدکنندگان زیارت می شد. با اینکه قبر در قفسی از آهن سیاه محصور بود، شب های جمعه و جمعه شب ها مردم شیراز با خانواده و دوستان در حالی که غذایی به همراه داشتند در کنار این قبر اجتماع می کردند. از هوای مطبوع و سرسبزي جنگل سرو و کاجی که کنار مدفن قرار داشت بهره می گرفتند و با یاد شاعر محبوب خود ایام فراغت را می گذراندند». حافظیه آمده است، که در آن ایوان کریمخانی به شدت آسیب دیده و الوار و وسایل کار در زیرو اطراف آن پراکنده اند.

بعد از سفر مور به شیراز، هرمان نوردن از حافظیه دیدن کرد. هرمان نوردن در کتابش با نام زیر آسمان ایران که در سال ۱۹۲۸م/۱۳۴۷ ه ق /۱۳۰۷ به چاپ رسید می نویسد: «ما از کنار قبوری که به دست فراموشی سپرده شده بود گذشتیم و به کنار قبر حافظ ، که بر بلندی قرار داشت و نرده های آهنی آن را از فضای سایر قبور مجزا می کرد، رسیدیم. جوانان و روشنفکران و علاقه مندان به حافظ، پسین آن روز به زیارت آرامگاه او می روند و ضمن تفالی از دیوانش استمزاجی از روح او و اثرات ناپسند این عمل ریاکارانه را می نمایند.

محمدعلی فروغی ذکاءالملک، هم در سال ۱۹۰۲م/۱۳۲۰ ه ق در نشریه نامه تربیت، چگونگی ساخت بقعه و توصیفی از آن را آورده است: «باری در همان ایام، منصور میرزا شعاع السلطنه که در سال ۱۳۱۹ فرمانفرمای فارس بود به امر پدر خود، مظفرالدین شاه، به تجديد وترصيع آن بنا افزوده و زیاده از ۳۰ ریال برای انجام این مهم خرج کرد و مرحوم علی اکبرخان مزین الدوله نقاشباشی، از اساتید سابق دارالفنون، را مأمور این کار کرد و آن فقید به ملاحظه قبور اطراف مزار مولانا، که راه به دیوار سنگی و آجری نمیداد، نخست چند میل فلزی نظیر میلهای تلگراف در دوره نهاده و در میان آن ها شبکه های اعلا از آهن نصب کرد و عمارتی مزین پرداخت.

پس از تمام بنا. شعاع السلطنه گروهی از علماء و اعیان و اشراف شیر را به حافظیه دعوت کرد و در اثناء جشن یک ثوب پالتو ترمه کشمیری شمسه الماس به علامت خرسندی و رضای خاطر به منين الدولة خلقت داد و یک طاقه شال کشمیری بسیار ممتاز به مرحوم فرصت الدوله اعطاء گردید و از نجار و آهنگر و غیره هرکس در این خدستی لایق شرکت داشت به قدر زحمت و لیاقت خود مخده و سرافراز شاد».

بقعه حافظیه ساخت منين الدوله شبیه به ضریح امامزاده هاست، مرکب از مستطیلی که در عرض سه تقسیم و چهار ستون و در طول دو تقسیم و سه ستون دارد و سقفی محدب روی آن را می پوشاند. قطر ستون ها از پایین به بالا کم می شود. مجموعه ده ستوني بقعه از تراز سقف بالاتر رفته بر روی آن ده پرچم کوچک نصب شده است .

ابراهام ولنتاین ویلیامز جکسن (۱۸۶۲- ۱۹۳۷) ، زبانشناس آمریکایی، برای نخستین بار در سال ۱۹۰۳م /۱۳۲۱هق حدود دو سال پس از ساخت بقعه به ایران آمد. او حاصل سفر خود را در کتابی به نام ایران، گذشته و حال در سال ۱۹۰۶م/۱۳۲۴ ه ق در نیویورک منتشر کرد که در ایران به نام سفرنامه جکسن ترجمه شده است. جکسن درباره آرامگاه حافظ و بقعه ساخت مزين الدوله می نویسد:

«آرامگاه حافظ در حدود سه کیلومتری شمال شرقی شهر واقع است، و ما پس از گذشتن از حومه شهر بعد از تاخت کوتاهی به محوطه حصارداری، که آرامگاه را در بر گرفته است، رسیدیم. چون از مدخل آن گذشتیم خویشتن را در صحن وسیع مربع شکلی یافتیم که سه طرف آن را ساختمان های یک طبقه فراگرفته بود، و در آن روحانیان، درویشان و زائران اقامت کرده بودند. درختان تبریزی، سرو، و أفرا همه جا سایه افکنده بودند، و در زیر سایه های آن ها حوض کوچکی به چشم می خورد. آرامگاه حافظ در وسط باغ قرار داشت، و در پیرامون آن تعدادی قبرهای دیگر دیده می شد، زیرا مدفون شدن در نزدیک خاک شاعر اینک امتیازی به شمار می رود. از آرامگاه خوب محافظت می شود، و دیگر مانند یک قرن پیش که سر رابرت کارپورتر آن جا را دیده و وصف کرده است، ویران و متروک نیست، و افزایش سال به سال زائران آن جا نشان می دهد که شهرت شاعر رو به تزاید است.

تخته سنگ مستطیلی از مرمر، به جای سنگ قبر اصلی، مزار را می پوشاند، و گویند سنگ قبر اصلی را کریمخان زند پس از تعویض دستور داد تا در باغ جهان نما بگذارند. سنگ قبر فعلی به زیبایی تمام حجاری شده و در روی آن اشعاری از خود حافظ و در بالای آن کتیبه ای به عربی کنده شده است و آن سوره ای از قرآن است که از فناپذیری انسان و بقاء و ابدیت خداوند سخن می گوید. در پایین سنگ قبر تاریخ مرگ شاعر کنده شده ، و آن تاریخ سال ۱۳۸۹ میلادی (۷۹۱ هق) است. حکمران حاضر شیراز زحمتی کشیده و دستور داده است که محجر آهنی بزرگی با تزئینات پیچک مانند و طوماری در اطراف قبر کار بگذارند، و این محجر بسیار متین تر و با هیبت تراز نرده قفس مانندی است که قبلا قبر را در بر می گرفت.

تیرهای حایل و تیرهایی که در گوشه ها کار گذاشته شده است، تیرهای آهنی تلگراف هستند که از شرکت تلگراف هند و اروپا گرفته شده اند، و شیرازیان به این تیرها و پرچم های فلزی کوچک بالای مزار همان اندازه مباهات و مفاخرت میکنند که به سنگ قبر پوشیده از کتیبه ای که خاک شاعر را محفوظ می دارد». شرایط مقبره در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی بر همین منوال بود. در این دوران بنجامین مور، سپس هرمان نوردن و فرد ریچاردز آرامگاه را دیده و در سفرنامه هایشان درباره آن نوشته اند.