معرفی مدرسه دارالفنون

معرفی مدرسه دارالفنون

جایگاه و اهمیت مدرسه دارالفنون در تاریخ تحصیلات و فرهنگ کشور ایران موضوعی شناخته شده است که راجع به آن بسیار گفته و نوشته شده است. این مدرسه سرآغاز و نقطه عطفی در آموزش عالی کشور ما محسوب می شود. علاوه بر تاریخ علوم، جایگاه این مکان در تاریخ سیاسی و اجتماعی کشور ایران هم بارز و مشخص است. با نگاهی به معماری مدرسه دارالفنون ممکن است نخست این تصور حاصل شود که این بنا همان بنای اولیه دوره قاجار است. اما مقایسه عکس های تاریخی نشان از تفاوت های قابل توجهی در معماری بنا در این دو دوره دارد؛ نتایج این مقایسه، بنای مدرسه را در زمره نمونه های ارزشمندی قرار می دهد که گویای چگونگی چرخش گرایش های سبکی در اوایل قرن حاضر شمسی است. مروری بر سرگذشت شکل گیری دارالفنون در دوره قاجار و تجدید بنای آن در اوایل قرن در این زمینه یاری دهنده است.

تجدید بنای دارالفنون

در سال ۱۳۲۷ قمری عمارت دارالفنون در اساس همان بود که در سال ۱۳۶۸ به دستور امیرکبیر ساخته شده بود و تا سال ۱۳۴۸ باقی بود و در وسط یک حیاط مرکزی وسیع مشجر حوض بزرگی قرار داشت که قسمتی از آب شاه دائما از آن می گذشت. در چهار طرف حیاط مذکور اتاق های درس بود و جلوی تمام آن ها دور تا دور ایوان یک سره با گنبدهای آجری که از سمت حیاط بر ستون های عریض و ضخیم آجری تکیه داشت عرض ایوان سرتاسری بیش از ۵ متر بود و به همین سبب تمام اتاق های درس کمی تاریک بود. اتاق های ضلع جنوب را بر مجرای قنات بزرگ شاه (آب شاه قنات آبی که به دارالخلافه دوره قاجاریه منتهی می شد) ساخته بودند و همیشه مرطوب بود. در موقع تحصیل من (عيسى صديق) در اتاق های نمناک جنوبی کلاس نقاشی و زبان انگلیسی و مقدمات طب دائر بود.

در موقع تجدید این بنا (تجدید بنای دارالفنون ۶ سال طول کشید و بنای جدیدی در محل بنای قبلی توسط مارکوف ساخته شد) در سال ۱۳۴۸ هجری قمری مطابق با ۱۳۰۷ شمسی ریاست تعلیمات عمومی کشور ایران با وی بود و به مهندس مارکف خاطر نشان شد که ساختمان جدید دارالفنون باید تالار اجتماعات داشته باشد بنابراین اضلاع شمالی، شرقی و غربی اختصاص به کلاس درس داده شود و تالار اجتماعات در جنوب حیاط قرار گیرد. مهندس مارکف این نظر را به کار بست ولی با وسایل و مصالح آن روز نتوانست مانع رطوبت کف دیوارهای تالار شود.

بنای مدرسه دارالفنون

معماری دوره قاجار خود به نوعی تداوم معماری دوره اسلامی در ایران است. به خصوص در ساختمان مساجد در عین حال، به کارگیری وسیع سبک های مختلف فرنگی در بسیاری موارد ترکیبی گزینشی از معماری ایرانی و غربی را به وجود آورده است. همان طور که گفته شد در دارالفنون دوره قاجار، طرح محوطه و هندسه به کار گرفته شده همان هندسه و الگوی مدارس قدیم ایران است. اما در طرح نماها، تزئینات و انتخاب عناصر، معماری فرنگی، موثر و حاکم است. ستون ها و سرستون ها ریتم تکرار قوس های نیم گرد، قوس های جفتی و تزئینات گل و بته فرنگی که در کتیبه هایی روی نما تکرار می شوند. از جمله این تاثیرات محسوب می شوند که در سرتاسر طرح مدرسه به کار گرفته شده است.

در مقایسه معماری در دوره قاجلی و دوره تجدید بنا از عناوینی از قبیل فرنگی ایرانی، ایرانی دوره اسلامی و... استفاده می شود. تاکنون کار موثری برای تدقیق مفاهیم این واژه ها انجام نشده است. در این زمینه شاید لازم باشد در معنی چند عنوان تأمل بیشتری کرد. به خصوص که معنی آن ها، در دوره های ساخت بازسازی و وضعیت امروز ممکن است متفاوت باشند.

عناوینی را که برای تعریف نوعی معماری متأثر از زمینه تاریخ، مکان و فرهنگ بومی شکل گرفتند، در مقاطع زمانی دوره تحول، یعنی از قاجاریه تاکنون، می توان متأثر از برداشت عمومی و تخصصی یا برگرفته از علوم دیگر از قبیل باستان شناسی با ترجمه مستقیم از واژه مرجع (مثلا زبان انگلیسی) دانست.

با شروع و گسترش علوم باستان شناسی در کشور و تأسیس اداره عتیقات و انجام کاوش های باستان شناسی و تنظیم اسناد و کتاب ها درباره هنر و معماری ایران توسط مفتی از قبیل پوپ، گدار، هرتسفلد و .... عبارت «معماری و هنر ایران» رواج یافت. این عنوان در مقایسه با عنوان «سبک صفوی» به دوره طولانی تری از تاریخ اشاره دارد که خود به هنر ایران دوره اسلامی و هنر ایران دوره باستان تقسیم می شود.در این دوره و پس از آن به طور مشابه در معماری نیز عناوینی چون «معماری ایرانی» مورد استفاده قرار گرفت.

در دهه ۴۰ شمسی معماری جهان به زمینه های فرهنگی و تاریخی توجه بیشتری نشان می داد. برخی معماران و متفکران این دوره در سنت و تاریخ معماری سرزمین خود رویکردی جستجوگرایانه داشتند. در ایران برای معرفی این جریان اصطلاح «معماری سنتی» به کار گرفته شد که ترجمه ای مستقیم از زبان مرجع اروپایی است. معماری سنتی، معماری نواحی مرکزی و کویری را مورد توجه قرار می داد. با این مقایسه، واژه «معماری سنتی» بخشی از معماری ایرانی است و واژه معماری ایرانی حيطه ای وسیع تر از معماری صفوی دارد. در سال های اولیه انقلاب اسلامی ایران، واژه معماری سنتی با واژه معماری اسلامی مترادف شد. با مقایسه مطالب پیش گفته به نظر می رسد برای معرفی معماری دوره قاجار دارالفنون از اصطلاح «سبک فرنگی» و برای معماری دوره بازسازی این بنا (در اوایل قرن چهاردهم هجری شمسی) از اصطلاح «شیوه ایرانی دوره اسلامی» می توان استفاده کرد.