نقش روحانیون در شکل گیری مدرسه شوکتیه بیرجند

نقش روحانیون در شکل گیری مدرسه شوکتیه بیرجند

الف) از جمله عواملی که در تأسیس و تثبیت مدرسه ی شوکتیه نقش بسزایی داشته است، حضور برخی از مجتهدین روشن و آگاه به اوضاع سیاسی و اجتماعی کشور ایران و حتی جهان بود که توانست شرایط به هم ریخته ی فکری بیرجند را سامان دهد. از جمله این مجتهدین حاج شیخ محمدهادی هادوی بود که با فرستادن فرزند خود به این مدرسه تأثیر مهمی در افکار مردم گذاشت. اهمیت این اقدام به اندازه ای بود که وی به قلم خود در جایی اشاره می کند که: «در سنه ی ۱۳۲۶ هق حکمران معارف پژوه مدرسه ای به نام شوکتیه تأسیس کرد. من تشویق کردم و پسرم را به مدرسه فرستادم و جنجال آقایانی را که از اصول اجتماعی بی بهره بودند، به چیزی نشمردم، چه می دانستم که اگر این ملت بر این جهالت بماند به سرعت دستخوش اجانب می شود.»

شیخ هادی هادوی بیرجندی در سال ۱۲۷۷ قمری در بیرجند متولد شد. پدر وی از شاگردان نامی شیخ مرتضی انصاری معروف و از مشاهیر علمای بیرجند به شمار می رفت. خود شیخ هادی پس از طی مراحل مقدماتی علوم حوزوی در بیرجند و مشهد به سامرا نزد مرحوم میرزای شیرازی رفت و از محضر درس ایشان بهره مند شد و سپس در نجف اشرف به شاگردی آیت الله رشتی و آیت الله خراسانی پرداخت. در سال ۱۳۱۹ بنا به دعوت امیر اسمعیل خان شوکت الملک به عنوان تصدی امور شرعیه به بیرجند دعوت شد. لذا پس از کسب درجه ی اجتهاد از آیت الله خراسانی با احترام و استقبال به بیرجند وارد شد و در سال ۱۳۲۶ ش. دار فانی را وداع گفت.

ب) از عوامل دیگری که می توان به آن اشاره کرد، معلمین و آموزگارانی هستند که در این مدرسه فعالیت داشتند. معلمان این مدرسه از بین معلمانی که قبل از تأسیس مدرسه ی شوکتیه با مدرسه ی رشدیه همکاری داشتند، انتخاب شدند. این مدرسه ابتدا بدون نظارت دولت و تنها با حمایت و نظارت مؤسس آن اداره می شد و برای مدیریت و سرپرستی آن از دو نفر افراد فاضل کاشان به اسامی میرزا احمد نراقی و شیخ احمد سلیمانی نراقی و برای تدریس دروس فرانسه و انگلیسی و ریاضیات از سه نفر تبعه ی فرانسه و انگلیس و هندوستان دعوت به عمل آمد.

بعدها وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه بر تمامی امور مدارس نظارت یافت. بنا بر اسناد موجود، محمدابراهیم خان علم برای تدریس مدرسه موافقت علمای بزرگ بیرجند را اخذ کرد. این مدرسه تا فروردین ماه ۱۳۱۶ شمسی زیر نظر شخص شوکت الملک اداره می شد و چون در این سال طرح یکنواخت کردن برنامه های آموزشی از سوی دولت پهلوی اول در سراسر کشور مطرح شد و دولت مصمم به اجرای این طرح شد، این مدرسه نیز چون دیگر مدارس زیر نظر اداره ی معارف که بعد به نام فرهنگ تغییر نام یافت، قرار گرفت.

برخی از معلمان مدرسه ی شوکتیه تحصیلات خود را در مدرسه ی معصومیه که مدرسه ای دینی در بیرجند بود به اتمام رسانده بودند. از آن جا که مدرسه ی رشديه (ابتدایی) در ابتدا با ثبت نام پسران شروع به کار کرد، اغلب معلمين مدرسه را مردان تشکیل می دادند. شاگردان مدرسه در انتخاب یکی از دو زبان فرانسوی و انگلیسی آزاد بودند و تا زمانی که مدرسه به وزارت معارف واگذار شد این برنامه ی تحصیلی ادامه داشت.

بر اساس یک سند بازخوانی شده مربوط به تیر ماه سال ۱۳۰۹ از طرف مدرسه یک برگ صورت اسامی معلمین مدرسه و سوابق خدمت و مدارک آنان برای وزارت آموزش و پرورش آن روز که به وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه مشهور بود، ارسال شد که اسامی معلمان مذکور در آن بدین قرار است:

• میرزا محمد علی خان منصف، اسم پدر میرزا مهدی خان، تاریخ تولد ۱۲۷۹، سنوات خدمت ۶ سال، سابقه ی خدمتی معلمی مدرسه ی شوکتیه و نظارت و سرپرستی مدارس ابتدایی ذکور و شش مدرسه ی ابتدایی اطراف، میزان معلومات دوره ی کامل مدرسه ی تحصیلات سیاسی، مدرک تحصیلی دیپلم سیاسی، سابقه یک سال معلمی دار المعلمين بیرجند، در سیکل اول و دوم هر کدام شش سال سابقه دارد.
• حاجی سید محمد فرزان، اسم پدر آقا سید علی اکبر، تاریخ تولد ۱۲۷۳، سنوات خدمت ده سال سابقه خدمت ۹ سال، ریاست معارف و مدیر مدرسه ی سیستان، میزان معلومات فارسی، عربی، فلسفه و حکمت مدارس قدیمی، در سیکل دوم یک سال سابقه دارد.
• حاجی میرزا محمدحسین مهتدی، فرزند حاجی ملا حسن، تاریخ تولد ۱۲۶۸، سنوات خدمت ۲۰ سال، میزان معلومات ادبیات فارسی و عربی از مدارس قدیمی، تصدیق مدرسی از علما، یک سال معلمی دار المعلمين بیرجند، در سیکل اول ۱۴ سال سابقه دارد.
• آقا شیخ علی اکبر ناصح، اسم پدر ملا محمد حسن، تاریخ تولد، ۱۲۶۷، ۱۷ سال سابقه خدمت.
• مصطفی خان عامری، فرزند میرزا عبدالله خان، سنوات خدمت ۳ سال، میزان معلومات دیپلم مدرسه آمریکایی طهران، مدارک تحصیلی دیپلم آمریکایی طهران، سابقه ندارد.
• میرزا ذبیح الله خان ناصح، فرزند شیخ علی اکبر، تولد ۱۲۷۴، سنوات خدمتی ۱۷ سال.
• اسدالله خان ناصح، فرزند شیخ علی اکبر، تاریخ تولد ۱۲۸۰، سنوات خدمت ۱۱ سال.
• امیر تو کل خان، نام پدر مشیر دیوان، تولد ۱۲۸۲، میزان معلومات متوسطه روسی، فرانسه، مدارک تحصیلی کلاس ۴ عالی فرانسه.
• آقاسيد محمد شهرستانی، فرزند حاجی میرزا محمد حسن، تولد ۱۲۶۱، سابقه ی ۶ سال و علوم دینی، مدرک تحصیلی ندارد.
• 

وقوع جنگ هرات و موقعیت بیرجند به عنوان خط دوم جبهه از نظر ارسال غله و اسلحه موجب شد تا انگلیسی ها برای حفظ مستعمرات خود در هند و توسعه ی آن در افغانستان در این شهر اقدام به تأسیس کنسول گری کنند. بدین منظور در سال ۱۸۹۴ م هیئتی به سرپرستی کلنل بیت به بیرجند آمده و موجبات تأسیس کنسول گری را فراهم کرد. رقابت تجاری روس ها با انگلیسی ها، آن ها را نیز وادار کرد تا همانند انگلیسی ها در صدد گشایش کنسول گری در بیرجند بر آیند. وجود کنسول گری انگلیس در بیرجند از طرفی ضرورت ایجاد ارتباط با آن ها را به همراه داشت و از سویی موجبات تدریس زبان خارجی به عنوان یکی از دروس لازم در مدارس بیرجند را فراهم ساخت.