ویژگیهای هر یک از مفاهیم وحدت، تضاد و هماهنگی در ساختار فیلم (1)

ویژگیهای هر یک از مفاهیم وحدت، تضاد و هماهنگی در ساختار فیلم (1)

صحنه پلکان ادسا یکی از مشهورترین و تأثیرگذارترین صحنه های فیلم در تاریخ سینماست. خلق تداوم در عین کنترل بار نمایشی و محتوای فکری از طریق تغییرات در کمیت نسبی هماهنگی و تضادمندی از یک نما به نمای دیگر، به طرز اعجاب آوری در این فصل از فیلم رزمناو پوتمکین ایزنشتاین جلوه گر شده است. رزمناو پوتمکین بازسازی حوادثی است که در عرشه یک کشتی در بندر ادسا در سال ۱۹۰۵ اتفاق می افتد. گروه کوچکی از ملوانان به افسران کشتی در مورد غذای فاسد شکایت می کنند. وقتی کاپیتان کشتی دستور تیرباران معترضان را میدهد، جوخه اعدام از این کار امتناع می ورزد و خدمه کشتی شورش می کنند و فرماندهی کشتی را در دست می گیرند. در جریان این برخورد یک ملوان کشته می شود. هم قطاران او جسدش را به ساحل می آورند و در همین احوال ، مردم شهر که خبر واقعه را شنیده اند، برای ابراز همدردی به سمت ساحل حرکت میکنند. برخی برای خدمه کشتی غذا می آورند و عده ای دیگر برای تماشا می آیند. در بین آنها از همه طبقات اجتماعی دیده می شود. عده ای شادان و دست افشان و بعضی صرفا با کنجکاوی نظاره گر صحنه اند. در داخل کشتی ملوانان با تکان دادن دست پاسخگوی احساسات مردم اند.

ناگهان روی پله ها، بچه ای که معلول است و به کمک دستهایش راه می رود از پشت سر یک زن هویدا می شود. این اولین هشداری است که وحشت و تراژدی را اعلام می کند. لحظه ای بعد، عده ای سرباز در بالای پله ها ظاهر می شوند. مردم با آغاز تیراندازی سربازان به سمت پایین پله ها هجوم می آورند. در پایین پله ها نیز تعدادی قزاق راه را بر مردم بسته اند و به سمت آنها شلیک می کنند. پیرزنی از سربازان می خواهد که تیراندازی نکنند. مادری فرزند مجروحش را بلند می کند و به طرف سربازان می رود. اما خودش هم مورد اصابت تیر قرار می گیرد. مادر دیگری بهت زده کالسکه بچه اش را رها می کند و مورد اصابت قرار می گیرد. کالسکه از پله ها به پایین می رود. توپ های کشتی برای انهدام مقر فرماندهی سربازان شلیک می کنند. چند صحنه نمادین از شیرهای خفته که بلند شده و شروع به غرش می کنند. ملوانان و مردم به هم می پیوندند و انقلاب صورت می گیرد.

در این فصل اساسأ طرز تفکرها، رویدادها و برخورد نیروهای موجود در جامعه روسیه مثل حکومت قزاقها، انقلابیون و توده مردم به تصویر کشیده می شود. ایزنشتاین میداند که بیننده بیشتر با انسان های منفرد ارتباط برقرار میکند تا با توده های بیشمار مردم. به همین جهت از بین آنها افرادی را انتخاب می کند، مثلا پسر بچه و مادرش و یا پیرزن، و تصاویری نزدیک از آنها را به برای ارتباط نزدیک تر و عاطفی تر بر روی پرده می آورد. ایزنشتاین در ابتدای صحنه ما را با یکایک آنها در حالت های مختلف تبسم و ابراز احساسات آشنا می سازد، بیننده قبل از ورود سربازان به صحنه تقریبا چهره آنها را در حالت های مختلف دیده است. وقتی سربازان به مردم تیراندازی می کنند و عدهای روی زمین می افتند، ایزنشتاین به دقت همان هایی را که قبلا در حالات سرزنده و امیدوار نشان داده ، برای برانگیختن احساسات بیننده انتخاب می کند: مادران، بچه ها و همه آنهایی که بی دفاع و سراسیمه برای یافتن راه فرار تلاش می کنند. از طرف دیگر، سربازان به گونه ای بر پرده ظاهر میشوند که این جنبه حسی و عاطفی را ندارند. آنها بیشتر گروهی و ماشین وار به تصویر کشیده می شوند. شور و هیجان و حس برادری به طرز ناگهانی جایگزین وحشت و ترس می شود. ابعاد تراژدی با رویدادی که ریتم کند و متعادلی دارد و آرام آرام افزایش می یابد ، گسترش پیدا میکند و سرانجام مثل آبی بر آتش فرو می نشیند.

صلابت و قدرت این فصل نه فقط از حوادث و وقایعی که اتفاق می افتند، بلکه از حالت و شیوه ای که عرضه می شوند، حاصل می شود.
در فصل پلکان ادسا و در تمام فیلم رزمناو پوتمکین، ایزنشتاین با دقت وسواس گونه ای از سه موتیف بصری استفاده می کند که بعضی اوقات به تنهایی ، یا با هم و برخی مواقع به صورت جزئی دیده می شود. این موتیف ها عبارت اند از: دایره ، مثلث و الگویی که در آن هیچ شکل هندسی به جز زیرساختاری افقی و عمودی قابل درک نیست. موتیف دایره و بخش هایی از دایره به صورت قوس های یک پل، گروه های انسانی که روی پله ها ایستاده اند، چترها و سرها بارها و بارها در فیلم به نمایش در می آید، و هرگاه گروه یا اشکال انفرادی شباهتی به قوس ندارد، ایزنشتاین با نقاب گذاری بخشی از آنها ، این قوس مورد نظر را خلق می کند.

مثلث در بادبان های قایقها، عرشه کشتی، تجمع مردم و به خصوص در الگوهایی که سربازان و سایه های آنها روی پلکان به وجود آورده ، ایجاد می شود. الگوی کلی در نماهای عمومی از مردم روی پله ها و کناره های رزمناو دیده می شود. با تغییر و ایجاد تنوع روابط بین این مضامین هندسی ، ایزنشتاین بر هماهنگی یا تضادمندی تأکید می کند و در عین حال تداوم را حفظ می نماید. در هر نمای این فصل می توان ترکیب ها و رویدادهای مسلطی دید که مفاهیم فرعی موازی یا تضادمندی را پدید می آورد و پیوند یک نما و نمای بعد را تقویت میکند. در حالی که تأثیر کلی هماهنگی و تضادمندی در ضرب آهنگ تغییر آشکار است. آنچه بیشتر در روابط بین نماهای خاص دیده میشود اهمیت ترکیبات فضایی و رویداد در خلق تداوم صحنه است. ایزنشتاین در فرایند تدوین مراحل اول این فصل ، که حرکت قایق ها به سوی کشتی را نشان میدهد، سعی میکند همان تقسیم بندی افقی قاب را حفظ کند.

موتيف مثلث را که با قایق ها نشان داده می شود، تکرار کند و رویداد را در یک راستای افقی در نماهای متوالی تداوم بخشد. بدین ترتیب ریتم فیلم با تضاد بین نماهایی از استقبال شوندگان و نماهای قایق ها سرعت می یابد. این سرعت به واسطه نمایش حرکت آنها که در جهات مختلف در نماهای پی در پی صورت می گیرد، حاصل میشود. به طور خلاصه ، این فصل از نماهایی با عناصر متحدکننده شروع شده و به سمت نماهایی با عناصر ساده تر به پیش می رود و همچنان که تأكید تصویری از هماهنگی به تضادمندی گرایش می یابد، هیجان صحنه نیز اوج می گیرد.