بررسی آرامگاه حافظ در دوره قاجار

بررسی آرامگاه حافظ در دوره قاجار

در دوره ناصری، حاجی پیرزاده نایینی، صاحب سفرنامه حاجی پیرزاده، در حدود سال ۱۸۸۶م/۱۳۰۳هق، و پروفسور ادوارد براون، مستشرق، ایران شناس و مؤلف كتاب یک سال در میان ایرانیان، در سال ۱۸۸۷م/۱۳۰۴ه ق، حافظیه را دیده اند، ولی هیچ کدام در سفرنامه خود به محجرآهنین آن اشاره نکرده اند. اما لرد کرزن که تقریبا یک سال پس از براون، در سال ۱۸۸۹م/۱۳۰۶هق، از حافظیه بازدید به عمل آورده، می نویسد: «فعلا نرده فلزی سبکی دور قبر هست و اهل ذوق و زائرین، روزهای عید و تعطیل به زیارت تربت شاعر می روند. باید بی پروا بگویم که از مقبرة چنین قهرمان عالیقدر ملی در هر کشور دیگری به مراتب بیشتر از این تجلیل می نموده اند».

هم چنین، در مجموعه عکس هایی که در سال ۱۸۹۱م/۱۳۰۸هق از ایران گرفته شده، تصویری از حافظه هست که در آن محجری آهنین دیده می شود. دو نفر کنار مقبره حافظ ایستاده اند. چند چادر در محوطه برپاست. بندهای چادری که نزدیک به قبر حافظ است به میله های فلزی محجر مهار شده است. ایوان کریمخانی با اخبامی، شبیه به آن چه در نقاشی کشت تصویر شده، دیده می شود، با این تفاوت که تزئینات آن به شدت آسیب دیده اند. درختان سرو در باغ پایین و پشت ایوان مشاهده می شوند. وضعیت ستون ها در تصویر مشخص می کند که عکاس در لحظه عکسبرداری به دقت موقعیت خود را در امتدا؛ محور تقاریر ایران انتخاب کرده است. از گشایش ایوان، قسمتی از دیوار جنوبی باغ، روبه روی ایوان، با طاق نماهایش قابل تشخیص است که فاقد درب ورودی است.

در پس زمینه عکس و بالای دیوار باغ جنوبی تصویر مبهمی از شیراز و باغ هایش دیده می شود.

در سال ۱۸۹۹م/۱۳۱۷ ه ق ملاشاهجان، زرتشتی یزدی ساکن تهران، که به لسان الغیب ارادت بسیار می داشت، بر اثر تفالی که به دیوان خواجه می زند و تصمیم می گیرد بقعه و بارگاه مجللی بر روی قبر حافظ بسازد. به همین منظور مشغول کار می شود ولی یکی از سادات متظاهروقت... به جرم آن که چرا یک نفر زرتشتی می خواهد قبر حافظ را بسازد با عده ای اجامر و اوباش به حافظیه می رود و آن بنا را خراب و شخص بانی را از این کار پسندیده باز می دارد. و به طوری که گفته اند آن سید ریاکار پس از این عمل ناپسند، مظفرانه عصایی به قبر حافظ می زند و می گوید: "درویش! می خواستند ترا نجس نمایند، نگذاردم". هنوز آثار آسیب افتادن چوب های چوب بست روی سنگ قبر و شکستگی هایی که در سنگ نامبرده به وجود آمده نمایان است.

ظاهرا عمل تخریب چندبار تکرار شده است. در گزارش خفيه نویسان انگلیس در سال ۱۳۱۷ ه ق در این باره آمده است: «حاجی سید علی اکبر پیش نماز باز هم رفته خراب کرده است. حال این فقره سیم است که قبر حافظ را ساخته اند مشارالیه خراب کرده است».

دو سال بعد، «در سال ۱۳۱۹ ه ق سید علی اکبر فال آسیری بیمار شد و پس از چند روز در غروب روز جمعه، اول ربیع الثانی سال ۱۳۱۹هق برابر با ۱۶ اوت ۱۹۰۱م درگذشت، و او را در بیرون حافظیه در محلی که به سید علی اکبری معروف است به خاک سپردند و در روز مرگ وی بازارهای شیراز تعطیل شد».

احتمالا شرایط پس از مرگ فال اسیری زمینه مناسب تری را برای رسیدگی به حافظیه فراهم کرد. حدود هشت ماه پس از مرگ او، در ماه ذی الحجه، گزارشی از وضعیت ساخته شده بقعه خواجه شمس الدين محمد حافظ شیرازی در جريده جمعیت آزاد، نمرة پنجم سال ۱۳۱۹هق منتشر شد که تفصیل چگونگی ساخت، بانیان و هزینه های ساختمان را مشخص می کند.