نقش مشروطه خواهان در شکل گیری مدرسه شوکتیه بیرجند

نقش مشروطه خواهان در شکل گیری مدرسه شوکتیه بیرجند

تأسیس دارالفنون که ریشه در عوامل فکری داخلی و خارجی داشت، عامل مهمی در شکل گیری مدرسه ی شوکتیه بود. مطلب حاضر به دنبال بررسی سابقه ی تشکیل مدرسه ی شوکتیه در بیرجند نیست، زیرا که مقالات مستقلی در این زمینه وجود دارد، بلکه این پژوهش به بررسی عوامل تشکیل و رشد مدرسه ی شوکتیه می پردازد. با وجود این در ایجاد و پیشرفت مدرسه ی شوکتیه عوامل چندی نقش داشت، که به جهت سهولت عوامل مذکور را می توان در چند بخش مورد بررسی قرار داد:

نقش محمدابراهیم خان علم و تلاش های مادی و معنوی وی در راه تأسیس و پیشرفت این مدرسه تأثیر فراوانی داشت. هرچند پرداختن به زندگی این شخصیت خارج از موضوع این پژوهش است، اما آن چه در ارتباط با این نوشتار قرار دارد، اقدام نامبرده در خصوص تأسیس مدرسه ی شوکتیه است که به نام وی معروف شد. خاندان علم از دوره ی صفویه وارد نظام حکومتی و قدرت شدند و اقتدار آنان در دوره ی قاجار به اوج خود رسید. شوكت الملک با الهام گرفتن از مدرسه ی دارالفنون به فکر ایجاد مدرسه ای در بیرجند افتاد. این فکر زمانی در او قوت گرفت که در سمت حکمرانی قاینات از دارالفنون دیدن کرد. برای تأمین در آمد این مدرسه، وی از محل درآمد موقوفات برادر بزرگش امیر اسماعیل خان شوکت الملک بودجه ای را به این مدرسه اختصاص داد و برای این کار موافقت علمای بزرگ بیرجند را اخذ کرد.

مدرسه ی شوکتیه در هنگام تأسیس چون مدرسه ی رشدیه با مخالفت های شدیدی روبرو بود. این مخالفتها عمدتا از دو ناحیه صورت می گرفت. یکی از جانب مردم که آگاهی چندانی از مناسبات فرهنگی و تأثير تأسیس این گونه از مدارس نداشتند و فرزندان خود را از فرستادن به این گونه مدارس منع می کردند و دیگری از جانب برخی از افرادی که با نگاهی مذهبی به این امر نگاه می کردند و به دلیل نبود آگاهی سیاسی و فرهنگی کافی، عقیده داشتند که تأسیس چنین مدارسی تنها مروج کفر و بی دینی است و با آن مخالفت می کردند. این نگاه عمدتا می توانست عامل اول را تقویت کند.

شوکت الملک تلاش بسیاری کرد تا اعتماد و اطمینان مخالفان این مدرسه را جلب کند. صرف نظر از حمایت های مالی وی برای برپایی مدرسه ی شوکتیه تلاش کرد تا با راهکارهایی باعث تشویق خانواده ها برای ثبت نام فرزندان خود در این مدرسه شود. برخی از پژوهش گران اقدام شوكت الملک علم مبنی بر تأسیس مدرسه ی شوکتیه را انگیزه های سیاسی و اجتماعی می دانند و عقیده دارند در هنگام مخالفت های محمدعلی شاه با مشروطه خواهان، وی (شوکت الملک) با سیاست وزیر کی طرفدار مشروطه شد و از آن جایی که رهبران آزادی نمی توانستند به امیر که از طرف حکومت منصوب شده بود، اطمینان کنند، دست به ابتکار جدیدی زد و با تأسیس مدرسه ی شوکتیه توانست اطمینان مشروطه خواهان را جلب کند.

از آنجا که در هنگام تأسیس مدرسه ی شوکتیه وزارت فرهنگ برای مدارس خود برنامه ی آموزشی خاصی نداشت، تهیه و تدوین برنامه ی درسی هر مدرسه ای را به عهده ی مدیر مدرسه گذاشته شده بود. دروس ریاضی، فیزیک، شیمی، هیئت، عربی، ادبیات، فقه، تاریخ و جغرافی از جمله دروسی بود که در این مدرسه تدریس می شد. پس از افزایش تعداد دانش آموزان، این مدرسه را به حسینیه ی حاج عبدالعلی خان منتقل کردند و مدرسه ی متوسطه را به جای آن تأسیس کردند. محمدابراهیم خان شوکت الملک به جهت تشویق دانش آموزان بی بضاعت، برای آنان حقوق و جیره ی سالانه معین کرد و حتا برای تشویق مردم برای فرستادن دختران خود به مدرسه دو دختر خود بی بی فاطمه و بی بی زهره را به مدرسه فرستاد. کمک هایی که وی برای تشویق خانواده ها در نظر گرفته بود، کمک های زیادی بود و در تشویق خانواده ها نقش بسیاری داشت. زمانی که شو کت الملک در تهران بود، اخبار مربوط به این مدرسه را از برادر همسرش، منصف، که نماینده ی مردم بیرجند در تهران بود، جویا می شد و بسیاری از نامه های خصوصی که از آنان باقی مانده است، با موضوع مدارس شوکتیه و اخبار مربوط به آن است و این نکته نشان می دهد که هدایت و پیشرفت مدرسه تا چه اندازه برای شوکت الملک علم اهمیت داشته است.