هنر

یادداشتی درباره وضعیت های مختلف در درام (1)

کارشناسان حوزه درام اعتقاد دارند که فقط سی و شش وضعیت مختلف در درام وجود دارد که برای بررسی کردن حائز اهمیت هستند. زیرا در آن نه از طرف کسی مانند گوتزی یا گوته و یا حتی شیلر، توضیحی وجود دارد و نه برای مشکلی که مطرح می شود راه حلی ارائه گشته است. با همین عددی که به ظاهر کوچک است و تعجب را در فرد بر می انگیزاند، قانونی وضع شده که دارای خیال انگیز ترین مصداق های ممکن بوده است. یعنی هرچه داستان، نمایشنامه، فیلمنامه و هر اصل دراماتیک دیگری که در تاریخ بشریت نوشته شده است، ما شاهد حداقل یکی از این وضعیت های درام بوده ایم و اینکه تمامی این آثار دراماتیک در حوزه همین سی و شش وضعیت بررسی شوند، اندکی عجیب به نظر می رسد. آقای گوتزی دو اثر بی نظیر دارد که اولی نمایشنامه توراندخت بوده و دومی هم ریو سرف است. اثر اول یعنی توراندخت بر مبنای یکی از آن سی و شش وضعیت است که «وضعیت معما» می باشد که همه شخصیت های داستان در حال گره گشایی یک معما برای رسیدن به راه حل و جواب معما هستند. دومی نیز بر اساس ایده و مفهوم تناسخ نگاشته شده است. بنابراین خود گوتزی که از بنیان گذاران مباحث بررسی وضعیت های مختلف درام است، دو اثر مشهور خودش نیز دقیقا بر اساس همین مباحث کار شده که یکی به وضعیت معما (توراندخت) و دومی هم به تناسخ (ریو سرف) پرداخته است.

گوتزی نظامی نمایشی ابداع کرده است و  روحیه آرابسک که از طریق وی گسترش یافته است به خلق آثاری به قلم هوفمن، ژان پل ریختر و ادگار آلن پو منجر شد. آرابسک نیز همان سبکی از هنر تزئینی است که در اروپا ساخته و پرداخته شد اما بنیان و ریشه های آن را در هنر اسلامی می جویند و آرابسک از همان واژه عرب گرفته شده است.

دست و دلبازی گوتزی که مردی از کشور ایتالیا و شهر رویایی ونیز است، باعث حیرت دوستدارانش می شود چرا که او پس از طرح عدد سی و شش کاملا در جواب حملات منتقدان سکوت کرد و چیزی نگفت. اما فردی مانند شیلر که به شدت طرفدار فیلسوفی مانند کانت بود (فیلسوفی تردید گرا که به همه چیز شک می کرد) و او را پادشاه زیبایی شناسی مدرن و استاد نمایشهای واقعی تاریخی، قبل از قبول این قانون برای اثبات صحت آن (و صحت دردهایی که شیلر برد) زحمت زیادی نکشید تا این قانون را با تحلیل همه جانبه و گسترده و البته علم و آگاهی فراوان خود منسجم تر کند؟ آیا فردی مانند گوته، که در همه چیز و همه زمینه ها دارای علم و آگاهی و ذوق هنری بود در تقابل با او بود و در سراسر عمر این موضوع را در نظر داشت، سالها پس از مرگ شیلر و سالها پس از مباحثات ثمر بخش و مفید با وی، و درست همزمان با تکمیل فاوست (اثر به یادماندنی خود که تاریخ ادبیات آلمان را به دو بخش قبل از خود و بعد از خود تقسیم نمود) که اوج ترکیب عناصر متضاد بود، برابر قانون شهادت نداد؟

در فرانسه فقط ژرار دونروال به این قانون نزدیک شد و آن را به اختصار در مطلبی درباره تئاتر «جین گری» نوشته سومت و در مجله هنرمند مطرح ساخت. او به ما می گوید که آرزو داشت تعداد دقیق عمل های ممکن در نمایش را بداند و بفهمد و بیست و چهار کنش را برای تحلیل این موضوع یافت که با آن بیست و چهار کنش، میتوانست به این سوال کنجکاوی برانگیز خودش جواب دهد.

با این حال، مبنا و پایه کاری که او انجام داد خیلی قانع کننده نیست. زیرا او با کمک گرفتن از طبقه بندی هفت گناه کبیره اصلی، سرانجام مجبور شد دو وضعیت یعنی پرخوری و کاهلی را که به طور کامل و وضعیت سوم یعنی شهوت را تقریبا حذف کند. اصلا معلوم نیست از حرص و آز چه وجه تراژیکی خلق می شود زیرا تضاد و تقابلی که بین غرور و خطر نمی تواند وجود داشته باشد، نمایش را به درستی بیان می کند و نمودها و مصداق های خطر و ریسک با نمودها و مصداق های حرص و حسادت به راحتی قابل مقایسه و تشابه هستند. قتل و آدمکشی نیز از نظر وی عاملی است که به طور تصادفی در همه آنها مشترک است. یعنی هر وضعیتی که پیش می آید و طبق آن آدمها مجبور به انجام کنش یا واکنش می شوند، در پایان داستان دست به قتل و آدمکشی و کشتن هم نوع می زنند. سرانجام، عنوان مورد اشاره نروال یعنی رقابت ملکه با موضوع، نه به وضعیت های گوتزی، بلکه به زیر گروهی از وضعیت های او مرتبط می شود.

بعد از نروال تا زمان حال هیچکس نتوانسته است راهی را خلق کند که همانند راهی که گوتزی رفت، این موضوع را به درستی و کامل بررسی و تحلیل کند. البته در این باره هم استثنائاتی وجود دارد که از بین آنها مثلا می توان به نظریه معروف مارسی که «صحنه سازی» نام دارد اشاره کرد. یک نسل از افراد جامعه او از ترس اصول و مبانی آموزش، یعنی ترس از هرگونه تفکر جدید درباره فرهنگ و هنر، آن را به غلط درک کرده بود  و نیز در چند مطلب خصوصی از دوما، که بر خلاف میل او در مجله زمان منتشر شد و در آنها پیرنگ مضاعف کرنی و راسین مطرح شد. در این دو پیرنگ دو قهرمان مرد به خاطر یک زن و دو قهرمان زن به خاطر یک مرد، نبرد و مبارزه را آغاز میکنند و بالاخره در پایان، آثار پراکنده و جسته و گریخته ای از والان در مورد ترکیب بندی و کمپوزیسیون وجود دارد. به جز این چند مورد استثنا، دیگر هیچ چیزی در مورد بررسی این وضعیت های نمایشی وجود ندشته و ندارد. اما در روزگار ما، پژوهشگری به نام ژرژ پولتی فرانسوی، سی و شش وضعیت را بررسی کرده است که تردیدی ندارد که آن را از گوتزی وام گرفته است، اما بازیابی اش نموده و در واقع، دستی به سر و روی همان مباحث و مطالب گوتزی کشیده است. در مطالب گوتزی سی و شش مقوله وجود دارد و پولتی صرفا آن را تنظیم و طبقه بندی کرده تا در آنها مکان مناسب را برای نمایشهایی که نیاز به طبقه بندی داشتند، پیدا کند.