بررسی بازنمایی زن در فیلم لیلا به کارگردانی داریوش مهرجویی

بررسی بازنمایی زن در فیلم لیلا به کارگردانی داریوش مهرجویی

داریوش مهرجویی در بسیاری از فیلم های خود ثابت کرده است که زن و بازنمایی زن در سینمایش، جزو دغدغه های اصلی وی است. او که در گذشته جزو شاخص ترین فیلم سازان ایران بود و در کنار کسانی مانند عباس کیارستمی، جزو بنیان گذاران سینمای نوین ایران بود که به اشتباه از آن تحت عنوان (موج نوی سینمای ایران) یاد می شود.

مهرجویی البته این روزها با فیلم های بسیار ضعیف خود که صرفا به قصد فروش بالا می سازد، باعث شده تا حدود زیادی به اعتباری که در جوانی کسب کرده بود لطمه بزند. در چند فیلمی که او ساخته است هیچ نشانی از داریوش مهرجویی سابق نیست و هیچ بازنمایی درستی هم از زنان در سینمای او نمی بینیم. اما در فیلم لیلا، که جزو فیلمهای مهم مهرجویی هم است، نقش زن نقش بسیار مهمی است که در ادامه بررسی می شود.

لیلا، دختر جوان خانواده سنتی-مذهبی با رضا، پسری از طبقه بالای اجتماعی ازدواج می کند. زندگی آنان با عشق و صفا آغاز می شود؛ اما به محض معلوم شدن نازایی لیلا، مادر رضا که سخت به تداوم نسل خانواده فکر می کند، به توصیه خواهرش لیلا را وا می دارد به ازدواج دوم رضا تن دهد. رضا نیز با بی میلی قبول می کند و تصمیم میگیرد که مجددا ازدواج کند. لیلا در شب ازدواج به خانواده پدرش می رود. چند سال بعد، لیلا رضا را به همراه دختر بچه خرد سالش می بیند.

در فیلم لیلا، گذشته از شخصیت اصلی داستان، یعنی لیلا، شخصیت های مادر و خاله رضا هم هستند که نقش و تاثیری به سزا در روند داستان دارند و در مرتبه پس از این ها، همسر دوم رضا نیز هست که در مقایسه با سه شخصیت قبل، حضور و نقش وی کم رنگ تر است.

لیلا بیش ترین حضور را در قصه دارد ولی در عین حال بیش تر تاثیر پذیر است تا تاثیر گذار. پس از او، مادر رضاست که حضور و تاثیرش تقریبا به یک اندازه و در حد میانه است. اما خاله که فقط در چند نمای فیلم دیده می شود نقش دهنده اصلی ماجراست و اوست که سر رشته کار و سرنوشت دیگران را به دست دارد.

در حالی که لیلا، شخصیت اصلی و حتی راوی قصه است اما چنان منفعل به نظر می رسد که هیچ کنش منفی یا مثبتی از او نمی توان انتظار داشت. او تنها یک بار تصمیم و البته تصمیمی غیر منتظره می گیرد و برای رهایی از مشکلی نه چندان دشوار (دخالت مادر شوهر در زنگی شان) دست به اقدامی می زند (ازدواج دوم همسرش) که کانون خانواده اش را فرو می پاشاند. بی ارادگی  و درماندگی او تا آنجا پیش می رود که در شب ازدواج دوم شوهرش که خود فعالانه در آن شرکت دارد خانه را ترک می کند.

شخصیت لیلا منفعل تر از آن است که از رهگذر کنش او بتوان خاستگاههایش را به بنمایه های اسطوره ای نسبت داد. در نوشته های قدیمی، شاهنامه و همچنین قصه های عامیانه، زنان فعال اند و هرگز حالتی انفعالی ندارند. آنجا که زن از ارج و قرب برخوردار است، حضور فعالانه وی از او چهره ای خردمندانه، وفادار و صبور نمایش می دهد و آنگاه که بویژه در ادبیات عامه، قدرت را از وی می گیرند و به گوشه عزلتش می نشانند، مکر و حیله گر می شود و باز نشان می دهد که اگر خوش بینانه تر هم نگاه کنیم، باید بگوییم در چنین وضعیتی، زن بدون حضور مستقیم، در پیشبرد وقایع نقش و اهمیت می یابد.

گذشته از نازایی که سخت مورد نکوهش فرهنگ ایرانی است و همواره زایایی زن امتیاز و بلکه سبب وجود و اهمیت او تلقی می شود، در شخصیت لیلا ویژگی دیگری نمی توان یافت. حتی بر عشق، وفاداری و بردباری او هم چندان تاکید نمی شود یا دست کم آن که، از ورای انفعال او کم اهمیت جلوه می کند.

در فیلم رضا نیز آدمی بی اراده است. حتی پدر او که می کوشد تسلط زن بر زندگی اش را انکار کند، جز در خفا، شهامت برانگیختن پسر درمانده اش را برای جاری ساختن اراده اش در زندگی، ندارد. در کنار بی ارادگی این سه شخصیت است که مادر سالاری قصه پر رنگ میشود. به این ترتیب است که مهار زندگی و سرنوشت خانواده نوپا در دست مادری قرار می گیرد که نه از سر بدخواهی بلکه خیر خواهانه در راستای فروپاشی خانواده گام بر میدارد.

این نکته را هم نباید از نظر دور داشت که، دست کم بخشی از بی ارادگی رضا را باید در میل پنهان او علی رغم گفته هایش برای داشتن فرزند، جست جو کرد. چیزی که برای مردان عاری از اهمیت نیست و فرهنگ مرد مدار، آن را تجویز کرده است. دست کم یکی از انگیزه های رضا، برای اتخاذ نقش انفعالی در برابر تصمیم مادر و خاله و میدان دادن به آنها، هم سویی کنش آنها با میل درونی خود اوست. این حالت سبب می شود رضا در عین رسیدن به آرزوی قلبی و ناگفته اش (داشتن فرزند) عشق لیلا را هم داشته باشد و بابت وعده ها و زمزمه های عاشقانه با لیلا، و همین طور علایقش به خانواده لیلا، دچار مشکل و عذاب وجدان نشود. اما از آنجا که ملودرام های مهرجویی از نوع شکست هستند، ناچار یکی فدای دیگری می شود.

شاید اینکه فیلم لیلا در دهه کنونی ساحته می شد، چنین تصویری از شخصیت زن اصلی فیلم شاهد نبودیم. اگر در این دهه فیلم لیلا نوشته می شد و مقابل دوربین می رفت، با زنی عاصی که می خواهد حق خود را بگیرد طرف بودیم. به هر حال در دوره کنونی دقیقا دور دورِ چنین اندیشه ای است و زنانی که در بسیاری از جاها قربانی و مظلوم بوده اند، حالا قصد دارند تا با شجاعت خود، حق شان را از جامعه زن ستیز و مردسالار بگیرند. (البته در این مورد هم بسیار اغراق می شود و همین اغراق باعث می شود چنین فیلمهایی بیش از اینکه طرفدار زنان باشد، مرد ستیز تلقی شود.)

اما به هر حال لیلا در دوره ای ساخته شد که زنان با طرز فکر متفاوت تری زندگی می کردند. لیلای این فیلم با سکوت خود و خون دل خوردن مقابل این مشکل ایستاد و تلاشی برای حل کردن مشکل نکرد، او یک مظلوم باقی ماند.