بررسی شکوه آرامگاه حافظ در سفرنامه های جهانگردان خارجی

بررسی شکوه آرامگاه حافظ در سفرنامه های جهانگردان خارجی

در زمان محمد شاه قاجار، حدود چهار دهه پس از گزارش هیئت سر جان ملکم، در سال های ۱۸۴۰-۱۸۴۱م / ۱۲۵۶ - ۱۲۵۸ هق، دانشمند و جهانگرد فرانسوی اوژن فلاندن به اتفاق هموطن خود، پاسکال کشت ، به ایران آمد.

سفرنامه اوژن فلاندن به شیراز ایران، محصول این سفر، توصیف و تصویری از آرامگاه حافظ دارد. در این سفرنامه آرامگاه با باغی دلفریب و رؤیایی با درختان سرو و کاج توصیف شده است. و در ادامه مطلب، فلاندن به مقبره حافظ و سنگ مرمر سفید آن و وجود ساختمانی در حافظیه اشاره دارد. در تصویر آرامگاه، مقبره حافظ با فردی در کنار آن دیده می شود و آب نمایی طویل در مقابل دارد. ایوان چهارستونه کریمخانی در امتداد آبنما ترسیم شده که با چند پله به محوطه می رسد.

شخصی کنار یکی از ستون ها نشسته و به آن تکیه داده است. وضعیت بنا با وجود کاشیکاری ها و اجزاء سالم ساختمان، مناسب به نظر می رسد. در باغ پشتی ایوان انبوهی از درختان بلند رو ترسیم شده، در حالی که در باغ روبه روی ایوان، که مقبره حافظ هم در آن قرار دارد، درختان کوتاه و کم تعدادند. در اطراف مقبره حافظ که ارتفاع بیشتری دارد، چند قبر دیگر هم دیده می شوند. ایوان کریمخانی در این تصویر فاخرتر از تصاویری به نظر می رسد که بعدها از آن تهیه شد. «در سال ۱۸۵۶م/۱۲۷۳ هرق (در زمان سلطنت ناصرالدين شاه قاجار)، طهماسب میرزا ملقب به مؤيدالدوله، که حکمران فارس بود، آرامگاه حافظ را تعمیر و مرمت کرد».

سال بعد یک عکاس به نام لوئیجی پشه و یک سیاح به نام رابرت بینینگ از آرامگاه حافظ عکس تهیه کردند و راجع به آن مطلب نوشتند. «لوئیجی پشه از اهالی شهر ناپل ایتالیا که در ایران به او "پشه صاحب" می گفتند از جمله شش تن افسرانی بود که به توصیه انگلیسی ها برای تعلیم نظامیان وارد خدمت دولت ایران شد». او در سال ۱۲۷۴ ه ق و در عهد ناصری عکس از بیرون آرامگاه تهیه کرد. این عکس دیوار خارجی آرامگاه و بخشی از پیشانی ایوان دوره کریمخانی را نشان می دهد.

در این تصویر یک درب ورودی در دیوار خارجی بنا که در سایه قرار گرفته ، دیاره می شود که، در دو طرف، تکراری از طاقنماها دارد. قرارگیری درب در مرکز و تکرار طاق نماها نشان می دهد که این ورودی مهم بوده است. دیواری که در جهت تابش آفتاب قرار گرفته ساده و بدون تزئینات است. با توجه به جهتگیری آرامگاه و باغ که در امتداد جنوب غربی است . اگر لوئیجی پشه عکس خود را از جهت شمال گرفته و اضلاع غربی و شمالی را به تصویر کشیده باشد، می توان نتیجه گرفت که ورودي حافظه و یا حداقل یکی از ورودی های آن از ضلع غربی و از طریق باغ بالا بوده است.

رابرت بینینگ نیز در سفرنامه خود که به سال ۱۸۵۷م/۱۲۷۴ ه ق در لندن منتشر شده، ضمن توصیف حافظیه این مطلب را تأیید می کند، و می نویسد: «حدود نیم مایلی شمال شرقی دواز، اصفهان، شاعر غزل سرای ایران، در باغی با نام حافظیه آرمیده است. سطح باغ که به دو ايکر محدود می شود، با دیواری آجری به بلندی تقریبی ۱۲ فوت محصور شده است و با ایوانی سراسری که از وسط باغ میگذرد به دو قسمت تقسیم می شود. نیمه جنوبی باغ چندین فوت پایین تر از بقیه قسمت هاست و مملو از گیاهان و درختان است. در حالی که نیمه بالایی به محلی برای مقابر اختصاص یافته و علاوه بر آرامگاه حافظ، چندین مقبرة مهم نیز در آنجا قرار دارند. دیوار دور باغ بالادست از طاقنماهایی تشکیل شده که در ایران متداولند.

این طاقنماها از دیوارهای آجری ساده زیباتر به نظر می رسند. ورودی مقبره از جهت غرب و از طریق باغ بالادست است. در مرکز هندسی باغ بالادست، مقبره حافظ که سنگ مرمر بزرگی دارد دیده می شود. بر روی سطح این سنگ دو غزل از غزلیات حافظ کنده شده اند. رنگ سنگ به زردی می گراید و خطوطی از رگه های سرخ، سفید و زرد دارد و بسیار شبیه به مرمر سفید مصری است. این سنگ حدود ۹۰ سال پیش در زمان حکومت کریم خان ، پادشاهی که شیراز را به پایتختی برگزید، از معدنی در نزدیکی یزد آورده شد. کریمخان با عملی غیرمرسوم سنگ قدیمی آرامگاه را که از روز تدفین حافظ در آن جا بود از روی قبر جابه جا کرد و سنگ جدید را به جای آن گذاشت.

سنگ جدید بیش از ۹ فوت طول و ۴ فوت پهنا و یک و نیم فوت ضخامت دارد و غزل ها به صورت نقش برجسته هایی ظریف روی آن کنده شده اند. اولین غزل روی سطح فوقانی سنگ و در مرکز آن، و دومین غزل در حاشیه سنگ و دور غزل اول کنده شده است. پیش از این، درخت روی کنار مقبره حافظ بوده است که گفته می شود به دستان شاعر کاشته شده بود. آن طور که نگهبان باغ به من گفت چند سال پیش این درخت آتش گرفته و به کلی سوخته بود. پارسیان بر این باورند که درخت رو هم چون سایر درخت ها وقتی که خیلی پیر می شود، ناگهان آتش می گیرد و از بین می رود. در اطراف مقبره حافظ چند قبر دیگر است. (سنگ مقابر) بعضی از آنها به زیبایی کنده کاری شده اند... در این بخش از باغ، یکی دو تا درخت سرو و کاج و یک مخزن آب وجود دارد. ایوانی که باغ را به دو قسمت تقسیم کرده شامل یک فضای باز با چهار ستون است که بارسقف را تحمل می کنند و اطاق هایی در هر طرف دارد. این بنا به موقع تعمیرو مرمت نشده و شرایط چندان مناسبی ندارد. باغ پایین دست را گیاهان انبوهی فراگرفته که به دلیل عدم مراقبت کافی، علف های هرز بین آنها رشد کرده اند».

دو دهه بعد از تعمیرات مؤيدالدوله، در سال ۱۸۷۸م/۱۲۹۵هق، حاج معتمدالدوله فرهاد میرزا، که سمت فرمانروایی فارس را داشته، نرده ای آهنی در اطراف قبر نصب کرد و تعمیرات مختصری نیز در محوطه آرامگاه نمود. درخت در محوطه دیده می شوند که سایه آنها نشان می دهد که منظر تصویر رو به حدود شمالی است، و درب ورودی محوطه آرامگاه در حدود جنوبی قرار دارد.