گیلان

آشنایی با دوره های تاریخی تحولات در بندر انزلی پس از قاجاریه

ناصرالدین شاه روز پنجشنبه، شانزدهم ذیقعده ۱۲۸۶ از طریق جاده پیربازار همراه وزیر امور خارجه ایران، شاهزاده اعتضادالسلطنه و افراد دیگر از جاده مخصوص پیر بازار که دور تا دور آن را نهر عمیقی کنده بودند تا عابران از راه خارج نشوند، به سوی شمال حرکت کردند. سوار «نوید» (کرجی که توسط مجدالدوله ساخته شده بود) شده، و به سوی انزلی رفتند. در مرداب از کرجی نوید، سوار کشتی آتشی شدند، آنجا نیز قولی بکین قوبرناطور (فرمانده) «حاکم بادکوبه و مأمور دولت روس» با چند نفر از روس ها در انتظار آنها بودند. سرانجام به کناره غازیان، سیاسوسر، میان محله رسیدند. در ادامه با آژانس مسافرتی چهارفصل همراه باشید تا در مورد شهرستان بندر انزلی بیشتر بدانیم.

ناصرالدین شاه سرانجام به اسکله انزلی رسید در حالی که دو کشتی بزرگ بخار تجارتی تزیین شده در نزدیکی خشکی لنگرانداخته بودند و اقامتگاه قوبرناطور و صاحب منصبان روس بودند. ناصرالدین شاه در ساحل دریا که خود دریای بزرگ نامیده، چندین فرسخ به گردش پرداخت که طبق گزارش او اصلا سنگ نداشت و دارای ماسه و گرد بود.

روس ها شب ها با چراغانی کردن کشتی ها و ساحل غازیان و آتشبازی اوقات خوشی را برای شاه فراهم می ساختند. ناصرالدین شاه هنگام توقف خود در بندر انزلی نه تنها بزرگان شهر انزلی را می پذیرفت بلکه از نواحی اطراف نیز حاکمان و بزرگان ایران به دیدار او می آمدند. روز نوزدهم ذیقعده، بعد از ناهار، یحیی خان معتمد الملک، علما و کدخدایان انزلی را به حضور پذیرفت.

ناصرالدین شاه و همراهان در روز پنجشنبه، سوار «نوید» شده عازم رشت شدند. شاهزاده اعتضادالسلطنه، امین الملک، درباستیان غازیان بودند، و برای بدرقه شاه توپ با گلوله به دریا انداختند.

بندر انزلی در دوران مشروطیت

بندرگاه انزلی در اواخر سده سیزدهم قمری بستر تحولات جدید شهرسازی شد. در سال ۱۲۶۹ق، برجی جدید در انزلی احداث شد و ۹ عراده توپ در آن جا مستقر کردند. در سال ۱۲۷۸ ق، نیز در انزلی فانوس دریایی ساخته شد. در دوران جنبش مشروطه روس ها برای سرکوب مجاهدان یک هنگ قزاق سوار، یک گردان پیاده و توپخانه و تجهیزات در انزلی پیاده کردند. ولی در این کار توفیقی نیافتند. در رمضان همان سال محمدعلی میرزا ناگزیر همراه قزاقان روس از طریق بندر انزلی، خاک ایران را ترک گفتند.

بندر انزلی و جنگ های جهانی

در دوران جنگ جهانی اول نیروهای روسیه منطقه وسیعی از انزلی تا همدان را اشغال کردند و ژنرال کنسول روس در گیلان، از قدرت و نفوذ فراوان برخوردار بود. آنان بندر انزلی را به مثابه پایگاهی برای حمل و نقل اسلحه و کشتی های جنگی مورد استفاده قرار می دادند. در تیر 1297 ش، نیروهای انگلیس، رشت و انزلی را اشغال کردند و از آن جا روانه باکو شدند. در 14 سپتامبر همان سال گروهی از نیروهای ترک به انزلی در آمدند.

در 28 اردیبهشت 1299 فرمانده ناوگان روسیه شوروی در دریای خزر با در هم شکستن نیروهای ضد انقلابی روسیه، انزلی را تصرف کرد که موجب اعتراض دولت وقت ایران شد و سرانجام به تخلیه نیروهای ارتش شوروی منجر گردید. هنگام جنگ جهانی دوم در هفتم شهریور، ۱۳۲۰، نیروهای ارتش شوروی انزلی را همراه با چند شهر دیگر از جمله رشت و لاهیجان بمباران کردند. اشغال بخش شمالی ایران از جمله انزلی تا ۱۳۲۵ ادامه یافت. در این سال شمال ایران، از جمله بندر انزلی، از قشون خارجی تخلیه و نظم سابق برقرار شد.

انقلاب اسلامی در بندرانزلی

مردم انزلی در جنبش هایی که در منطقه رخ می داد نقش اصلی نداشتند اما همواره، تعدادی از اهالی به یاری آنان می شتافتند. با آغاز مخالفت مردم ایران بر ضد حکومت محمدرضا شاه فعالیت های احسان بخش نیز در سال ۱۳۵۶ ش، بر ضد رژیم علنی شد و در ماه مبارک رمضان طی یک سلسله سخنرانی و قرائت اعلامیه امام خمینی، موجب شد مشتاقان زیادی از شهرها و روستاهای اطراف برای استماع سخنرانی های ایشان به رشت آمده و پیام انقلاب را به شهرهای خود برسانند. با تلاش های روحانیان و مردم آزادی خواه انزلی این شهر نیز در پیروزی انقلاب نقش خود را ایفا کرد.

همان طور که بندر انزلی از نظر ورود فرهنگ و صنایع نوین غربی جزو اولین شهرها و دروازه اروپا و آسیا به شمار می رفت از نظر اشغال شدن و ورود اشغال گران نیز جزو اولین نقاط است و آخرین مکان خروج اشغال گران نیز به شمار می رود. اما بندر انزلی هرگز نقطه نهایی و هدف اصلی آنان به شمار نمی رفت بلکه بندر انزلی همیشه ورودی و دروازه اصلی برای اهداف دورتر و برتر آنان بود. برای نمونه تصرف رشت، قزوین و ... در نتیجه اتفاقات اصلی همواره در نقاط دورتر رخ داده است.

آشنایی با دوره های تاریخی تحولات در بندر انزلی پیش از قاجاریه

حکومتهای محلی بیه پیش و بیه پس

در اوایل سده ۱۰ هجری دو حکومت محلی در ناحیه بیه پس و بیه پیش وجود داشت. در بیه پس که انزلی در این منطقه واقع بوده و جزو گسکرات به شمار می رفت حکومت در دست امیره دوباج - فرمانروای فومن - از خاندان دوباج یا اسحاق وند بود که نسب خود را به ساسانیان می رساندند. در بیه پیش، کارکیا میرزاعلی از خاندان سادات امیرکیایی شیعه مذهب لاهيجان حاکم بود. با کشته شدن شیخ حیدر از خاندان شیخ صفی الدین اردبیلی، فرزند او، اسماعیل به گیلان پناه آورد و دوران کودکی خود را نزد والیان گیلان به ویژه کارکیا میرزاعلی سپری کرد.در ادامه با آژانس مسافرتی چهارفصل همراه باشید تا در مورد شهرستان بندر انزلی بیشتر بدانیم.

به رغم خویشاوندی حاکمان بیه پس و بیه پیش همواره با یکدیگر در جنگ و گریز بودند. در دوره پادشاهی شاه اسماعیل ( ۹۳۰ - ۹۰۷ ق) اختلاف میان دو ناحیه شرقی و غربی گیلان شدت گرفت که سرانجام به پیروزی امیر حسام الدین، فرمانروای بیه پس انجامید. در عهد شاه طهماسب صفوی، امیره دوباج پس از تصرف لاهیجان و لشته نشا / لشت نشا ولایت بیه پیش را تابع خود گردانید و راه های گذر به سوی تختگاه قزوین را مسدود کرد. در سال ۹۷۷ ق به فرمان شاه طهماسب، امیره ساسان برای مقابله با سپاه امیره دوباج از راه فرضه انزلی و سپس فرضا حسن کیاده عزم پیکار کرد. در جریان پیکار امیره ساسان شکست یافت و امیره دوباج تا کنار فرضه انزلی فراریان را تعقیب کرد عبد الفتاح فومنی.

شاه عباس به دلیل رنجشی که از خان احمد خان داشت، سپاه آذربایجان به فرماندهی فرهادخان، قرامانلو را مأمور سرکوب او کرد. فرهاد خان به همراه قرامانلو و امیره سیاووش گسکری از راه آستارا، گسکر و انزلی وارد کشته نشا شد و او سیاه خان احمد خان را در ۵ شوال ۱۰۰۰ قمری مغلوب کرد. خان احمد خان نیز پس از این شکست به شیروان گریخت و سپس به استانبول رفت. شاه عباس خود به فتح گیلان رفت و سرانجام لاهیجان را متصرف شد. شاه عباس مهدی قلی خان شاملو را به حکومت بیه پیش و علی بیک سلطان را به حکومت بیه پس منصوب کرد و تمام گیلان را ضمیمه دولت مرکزی نمود.

بندر انزلی در تقابل با سیاست روسیه

در زمان پطرکبیر

پس از آنکه شاه طهماسب دوم، در زمان حضور افغانها در مسند حکمرانی ایران ، برای برقراری دوباره پادشاهی صفویان به سلطنت رسید، به دستور پطرکبیر امپراتور روسیه، سپاهیان روس به فرماندهی سرهنگ شیپوف به نواحی ساحلی گیلان از جمله انزلی حمله بردند و از آن جا با جهازات جنگی خود از طریق انزلی رهسپار پیربازار شدند و شهر رشت را به تصرف در آوردند. و چندین سال نواحی مزبور، از جمله بندر انزلی در تصرف نیروهای روسیه بود. در سال ۱۱۴۳ ق، سرهنگ شیپوف نامه ای به شاه طهماسب دوم نوشت و آمادگی خود را برای تخلیه گیلان اعلام کرد. دو سال بعد قراردادی میان ایران و روسیه در رشت به امضای روسیه و ایران رسید.

دولت روسیه متعهد شد ظرف ۵ ماه نواحی متصرف شده در ایران  را تخلیه کند، ولی این کار صورت نگرفت. سرانجام در سال ۱۱۴۸ ق پس از ۳ سال، در زمان نادرشاه و به همت وی این نواحی از نیروهای بیگانه تخلیه شد. او در سال ۱۲۰۱ ق، امیر هدایت الله خان فومنی با سپاهیان خود در میان پشته انزلی با نیروهای آقا محمد خان درگیر شد. اما شکست خورد و هدایت خان هنگام فرار به باکو کشته شد. ژوبر، فرستاده ناپلئون که در این هنگام به ایران آمده بود نیز در باره وضع انزلی گزارش هایی داده است. در اوایل سال ۱۲۲۰ ق، بار دیگر سپاهیان روس، انزلی را تصرف کردند و با کشتی ها رهسپار پیربازار شدند تا خود را به رشت برسانند، اما تفنگداران گیلان مهاجمان را واداشتند تا با دادن تلفات به کشتی ها نشسته، به سوی باکو بگریزند.

پس از جنگ های ایران و روس، در دوران سلطنت محمدشاه قاجار دولت روسیه از ایران خواست که با ورود ناوگان جنگی روسیه به مرداب انزلی موافقت کند و به اتباع روسیه اجازه تأسیس شیلات و صید ماهی بدهد. ولی نتوانست موافقت محمد شاه و صدراعظم او حاجی میرزا آقاسی را جلب کند. سرانجام با زور و تهدید امتیازی کسب کرد. تدبیر امیرکبیر مانع ورود ناوگان جنگی روس به مرداب انزلی شد. پس از امیرکبیر کشمکش میان دو دولت تا مدتی پس از ناصرالدین شاه ادامه داشت.

بازگشت دوباره روس ها

در دوره فتحعلی شاه قاجار (۱۲۱۲-۱۲۵۰ ق) که جنگ های ایران و روس رخ داد، گیلان نیز آسیب فراوان دید. روس ها چندین بار گیلان را مورد حمله قرار دادند، آنان به قسمت هایی از خاک ایران  از جمله گیلان نظر دوخته بودند. در سال ۱۲۲۱ق، گروهی از قزاقان روس با ۱۲ کشتی مجهز به توپ و تفنگ و سلاح های آتشین وارد بندر انزلی و سپس وارد پیربازار شدند و پیش روی به سوی رشت را آغاز کردند، تفنگداران گیلانی که در جنگل موضع گرفته بودند، پیشروی قزاقان روس را متوقف ساختند. در پیله داربن جنگی بین دو طرف در گرفت که منجر به کشته شدن یک هزار تن از سربازان روس و شکست آنان گردید. تسلطی که روس ها براساس قرارداد ترکمانچای بر دریای خزر به دست آورده بودند، زمینه نفوذ آنان را در گیلان و سایر ولایات دریای خزر فراهم ساخت. روس ها برای ازدیاد نفوذ خود در شمال ایران امتیازات جدیدی را از دولت قاجار درخواست می کردند. که پهلو گرفتن کشتی های روسی در مرداب انزلی از آن میان بود. هم چنین می خواستند که صید ماهی در دریای خزر و شیلات، به اتباع روسیه اجاره داده شود.

آشنایی با تاریخ بندر انزلی

به رغم شهرت زیاد انزلی این شهر از قدمت چندانی برخوردار نیست. انزلی پیش از آن که به صورت بندری مجهز در آید مکانی دارای لنگرگاه برای زورق ها بود. همین دلیل سبب شد که این ناحیه شاهد رویدادهای گوناگونی باشد. در ادامه با آژانس مسافرتی چهارفصل همراه باشید تا در مورد تاریخ شهرستان بندر انزلی بیشتر بدانیم.

چنانکه یاد شد در میان نویسندگان تواریخ محلی گیلان، مرعشی، برای نخستین بار، از انزلی یاد کرده است. به نوشته او نام «مرداب انزلی» در سال ۸۶۴ ق، به صورت «آب انزلی» آمده است. او می نویسد: اميره محمد رشتی در سال ۸۶۴ ق، از راه گسکر به فرضه خمام به کشتی نشست و با گذر از آب انزلی به سوی رشت حمله برد، در آن هنگام خمام به عنوان پیش بندر رشت، شاید هم پیش بندر قسمت غربی رشت، اهمیت داشت. زیرا در سال ۷۰۶ ق به نوشته ابوالقاسم کاشانی، همام (خمام) در ساحل قرار داشت. کاشانی مطالب خود را از اصیل الدین زوزنی اخذ کرده و زوزنی کتاب خود را در حدود سال ۶۵۲ ق نوشته است. به نظر می رسد که دریای خزر در آن زمان در شمال گیلان (جنوب دریا) پیش روی داشته است. بنابراین نوشته آدام اولئاریوس (۱۵۹۹- ۱۶۷۱ م) که در ۱۲ شعبان ۱۰۴۶ وارد شماخی، نخستین شهر مرزی ایران در ساحل غربی دریای خزر شد، در همه دریای خزر یک جزیره به نام انزیل (انزلی) دیده می شود. گملین، سیاح سدۀ هجدهم، در سال ۱۷۷۱ / ۱۱۸۳ م نیز قدمت آبادی انزلی را بیش از پنجاه سال ندانسته است.

تحولات اقتصادی

به سبب دگرگونی های عظیمی که در مناسبات ارضی ایران در نیمه دوم سده ۱۹ میلادی پدید آمد: گیلان نیز تحت تأثیر قرار گرفت. در گیلان رشد کشاورزی و تجاری به ویژه مورد تشویق سرمایه گذاران خارجی بود. استحصال زیتون در سال ۱۸۹۰ م، در کنترل شرکتی یونانی به نام کوسیس و تئوفیلاکتوس قرار گرفت که از حمایت روسیه برخوردار بود. در سال ۱۹۰۲ ق، شرکت یوژنو - روسکویت به تولید چتایی و کنف در گیلان پرداخت و محصولات را به روسیه صادر کرد. صنایع بسیار مهم ماهیگیری و کرم ابریشم نیز غالبا تحت کنترل سرمایه خارجی بودند. رشد کشتزارها به معنی تشديد استثمارگران، به ویژه در مورد ماهیگیری بود. اما سبب افزایش آگاهی اجتماعی و همبستگی میان کارگران جدید و دهقانان نیز شد که بعدا در دوره انقلاب گیلان بروز کرد.

قیام ها و اعتصاب های کارگران در صنعت شیلات گیلان که زیر نظر یک تاجر ارمنی روسی به نام استپان مارتینوویچ لیانازوف بود آغاز شد و ماهیگیران به اعتصاب پرداختند.

اعتراض ها واعتصاب ها

انزلی مهم ترین بندر ایرانی دریای خزر بوده است، که کارگاه های کشتی سازی، آهنگری، دستکش دوزی ها، چکمه دوزی ها و کلبه هایی که خوابگاه مردان بود ویژگی بارز سیمای آن شهر بود و خانه های چوبی راحتی که قطعاتش در استراخان پیش ساخته شده بود آن را به یک مستعمره اروپایی مانند کرده بود. در نوامبر ۱۹۰۶ ( آبان ۱۲۸۵) حدود سه هزار کارگر اعتصاب و تلگرافخانه شهر را اشغال کردند. طی هفته های بعد تلگراف هایی به مجلس فرستادند و خواهان خاتمه دادن به قرارداد لیانازف و نیز بدرفتاری های مقامات محلی شدند، ماهیگیران اعتصابی انزلی شکایت داشتند که در مقابل کار خود مزد ناچیزی می گیرند و صیدی که حق آنهاست و باید کمک معاش آنان باشد توسط سردار منصور، حاکم انزلی ضبط می شود.

حاکم انزلی به خانواده امشه یکی از دو خانواده متنفذ انزلی، تعلق داشت. سردار منصور، اداره گمرک گیلان را از حکومت مرکز اجاره کرده بود و درآمد سالانه اش از محل گمرک و منابع دیگر بیش از صد هزار تومان بود. کارگران اداره گمرک را نیز تصرف کردند و عده ای را از میان خودشان مسئول دفاتر کردند و به بررسی حساب ها پرداختند، هدفشان تعیین میزان دقیق صادرات ماهی و بررسی بند و بست های مسئولان عوارض گمرک و کارکنان لیانازف بود. روزنامه مجلس گزارش داد که حتی قسمت هایی از ساختمان تلگرافخانه آسیب دید، اما ماهیگیران اعتصابی از جای خود تکان نخوردند. مداخله علما به رهبری روحانی عالی رتبه رشت، حاج ملامحمد خمامی ما نیز فایده نداشت. ماهیگیران انزلی در اعتصاب خود از پشتیبانی عده ای دیگر نیز برخوردار بودند. مردم گرگان نیز اموال لیانازوف را ویران کردند و مردم رشت و انزلی نیز از اعتصاب کنندگان حمایت نمودند و کالاهای روسی تحریم شد. هم چنین انجمن های مجاهدین در گیلان از آنان حمایت کردند. در این زمان به شمار اعتصاب ها و اعتراض ها در گیلان افزوده شد.

آشنایی با معماری شهرستان بندر انزلی

خانه که شامل سرپناه برای شهرنشینان و روستاییان این شهرستان است و شرایط اقلیمی - محیطی بر شکل و عملکرد بناها عامل تعیین کننده به شمار می رود؛ خانه ها در شهرستان بندر انزلی  و عموما استان گیلان معمولا از بلوک های سنگی و آجری با سقفی شیب دار پوشیده از حلب تشکیل شده است. اغلب خانه ها یک طبقه (ویلایی) و تعدادی ۲ طبقه و کمتر خانه های (آپارتمان) بیش از چهار طبقه دیده می شود. همان طور که می دانید خانه ها از سطح زمین با فاصله ساخته می شوند. دلیل این کار رطوبت زیاد و بالا بودن سطح آب های زیرزمینی است که براثر بارش، آب به سرعت به سطح زمین بالا آمده و جاری می شود. همچنین تعداد کمی از خانه ها در این شهرستان و استان گیلان فقط از سفال پوشیده شده است.در ادامه با آژانس مسافرتی چهارفصل همراه باشید تا در مورد معماری در شهرستان بندر انزلی بیشتر بدانیم.

تغییر عمده در ساختمان ها از اوایل دوره پهلوی اول صورت گرفته است، در گذشته خانه ها، از چوب، گل، نی و غلاف دانه برنج (قل)، خار برنج (چل پیل) و سقف آن گالی پوش (ساقه برنج / گلش) و ازلی و ملج ساخته می شد. به مرور زمان به علت آتش سوزی زیاد براثر گرما و قابل احتراق بودن ساقه برنج، پوشش سقف خانه ها به سفال و حلب تبدیل شد. معماری این خانه ها معمولا فاقد پنجره بود اما طاقچه و رف داشت و همه اتاق ها به هم راه می یافت و اتاق ها از طریق در با ایوان ارتباط داشت. در دو طرف در پنجره قرار داشت و زیر آنها گنجه ساخته می شد و در گنجه ها داخل اتاق باز می شد. معمولا در خانه های بزرگ در کنار اتاق ها تنبی یا سالن ساخته می شد که قسمت بین تنبی و ایوان با در چوبی ارتباط می یافت. در موقع لزوم مانند مراسم عروسی و مهمانی در آن در یک سمت اتاق جمع می شد. زیر تنبی نیز برای نگهداری زغال و مایحتاج خالی بود. پایه های ایوان نزدیک سقف با دو ردیف تخته موازی به یکدیگر متصل می شدند که در زمستان و تابستان میوه های جالیزی مانند، هندوانه، کدو و... و بعضی لوازم منزل مانند گمج و... و مواد غذایی و در روزهای بارانی کفش ها را نیز در آنجا قرار می دادند. از این نمونه ها هنوز در شهرستان بندر انزلی وجود دارد.

کتام/ کوتام

بنای چوبی (کلبه ییلاقی) که هر سال در گوشه ای از حیاط با شروع فصل گرما (معمولا از اردیبهشت) با چوب و تخته، ويريس و الیاف می سازند از چهارسو باز است و سقف آن گالی پوش و از زمین فاصله دارد به طوری که برای رفتن به کتام از نردبان استفاده می شود. این نوع کلبه که در باغ و جالیز ساخته می شود، از آن برای نگهبانی باغ و مزرعه و استراحت کارگران نیز استفاده می شود.

تلمبار

تلمبار محل پرورش کرم ابریشم است و شباهت زیادی به کتام دارد و تفاوتش در ابعاد آن است. این بنا را معمولا در باغ های توت می سازند تا رساندن برگ توت به کرمها آسان باشد. تلمبار بزرگ تر از کتام است. چهار طرف تلمبار به وسیله شاخه های نازک درختان و ساقه های برنج یا نی پوشیده می شود.

کندوج یا کوتی

به انبار برنج پیش از خرمن کوبی کوتی یا کندوج می گویند که شلتوک یا درز را به آنجا می برند. حمل شلتوک از مزرعه تاکوتی را درزبار می نامند. این انبار بلندترین بنا در میان مساکن روستایی و شهری گیلان است. با چهار پایه به شکل ستون های بزرگ از چوب. قطر آن ابتدا بیشتر و به تدریج کم تر می شود که به آن موش گیر می گویند. دیوار اطاقک کوچک بالای ستون ها با 1 گل و چوب ساخته می شود و سقف آن کله قندی شکل است که با گالی (ساقه برنج) یا حلب پوشیده شده است و روی قله سقف، گمچ را وارونه برای شگون و برکت قرار می دهند. ورودی آن توسط در متحرک از وسط کف کوتی است. داشتن کندوج علامت موفقیت در کار و ساختن آن نشانه ارتقای اجتماعی برای مالک آن محسوب می شود.

کومه

کومه بنایی است کنار مرداب و ساحل دریا که ماهیگیران و صیادان هنگام صید و به کمین نشستن، مدتی را برای استراحت در آنجا به سر می برند. این بنا با بام دو شیبه (هشتی) است که مستقیم و بدون دیوار بر سطح زمین اتکا دارد. از شاخه های درختان و نی ساخته می شود و بام آن را با لی و ملج می پوشانند.

گاجامه

اتاقکی که در قسمتی از کرجی های بزرگ تر از قایق های معمولی برای استراحت ماهیگیران بومی ساخته می شود. زیرا ماهیگیران به ناچار شب ها را در میان دریا به سر می برند و نیاز به پناهگاه دارند. این پناهگاه از نی و شاخه های بلند درختان انعطاف پذیر که حالت نیم دایره به خود می گیرند، ساخته می شود و روی آن را با پوشش ضد آب می پوشانند.