گیلان

معرفی ساختمان دادگستری و گمرک بندر انزلی

ساختمان دادگستری

تاریخچه ساختمان دادگستری در شمال شرق میدان امام خمینی شهر انزلی قرار دارد که به ساختمان حاجی علی عباس معروف است. پیر مردان، درباره استحکام این ساختمان گفته اند (مرحوم حاجی علی عباس رمضانی )رمضان اف تا حدود یک متر پی بنا را از سطح زمین بالا آورده و ساخت و ساز را تعطیل کرد تا به قول معروف، پی ساختمان نشست نماید و آن گاه کار را ادامه داد. پایان کار ساختمان در سال ۱۳۴۶ ه. ق. ( برابر ۱۳۰۶ ش. - ن ) بوده که این تاریخ به طور برجسته بر سردر ورودی ساختمان نقش بسته است.

طبق مدارک موجود در اداره ثبت و اسناد این ساختمان چهار طبقه دارای پلاک ۱۱۸ الی ۲۴ بخش ۶ بندر انزلی است که ۴۵۰ متر مربع عرصه و ۳۹۷ متر مربع اعیانی دارد و طبق اظهارنامه ۲۴۰۰۰ تومان برآورد ولی به دولت ۴۰۰۰ تومان فروخته شد.

در گذشته شایع بود که وقتی رضا شاه این ساختمان را می بیند از آن خوشش می آید ولی مرحوم حاجی علی عباس آن را پیش کش نمی کند که مورد غضب رضا شاه قرار می گیرد. در حالی که بازماندگان آن مرحوم موضوع را تکذیب و می گویند: ساختمان به دولت فروخته شده است. معماری این ساختمان را مرحوم اسمعيل برهان جو معروف به اسمعیل چپ به عهده داشت و کنده کاری روی نمای ساختمان، آن هم روی سیمان از نظر معماری و هنرهای زیبا، می تواند یکی از آثار ارزنده و تاریخی بندر انزلی برای نسل های آینده باشد. آقای غلامرضا پیر قصاب، کارمند دادگستری، که در همین ساختمان به دنیا آمد (مرحوم پدرش از گذشته های دور نگهبان اداره ثبت و اسناد و دادگستری و ساکن طبقه همکف این ساختمان بوده است) اظهار می دارد: سال ها پیش در انبار زیرزمین این ساختمان نقشه کلیه قسمت های بنا و کنده کاری ها وجود داشت متأسفانه همه این نقشه ها از بین رفته است.

طبقه همکف در جلو دكان و اتاق های عقب برای سرایدار بود طبقه دوم و سوم هر طبقه همانند یک آپارتمان شامل دو اتاق بزرگ و دو اتاق کوچک تر و با آشپز خانه و حمام و مستراح جداگانه بوده است که برای چهار پسرانش نام گذاری کرده و طبقه چهارم را نیز برای زندگی خود اختصاص داده بود. در بررسی ای که معماران به عمل آورده اند دیوارهای قسمت بیرونی و اصلی، داخل ساختمان از آجر فشرده ( آجرها را از روسیه آورده بودند. ن) با سیمان سفید کار شده ولی دیوارهای اتاق ها را از تیرهای چوب نراد روسی پایه گذاری و روی آنها را به طور افقی با تخته های باریک رو کوبی و روی آن را گل و گچ کشیده اند. مابین اتاق ها بخاری های روسی جاسازی شده که با هیزم و زغال کار می کرده اند. این ساختمان تا حدود سال ۱۳۶۵ محل استقرار ادارات دادگستری و ثبت و اسناد بوده که به علت کمبود جا اداره ثبت و اسناد به ساختمان دیگری نقل مکان کرده است.

گمرک بندر انزلی

از تاریخ دقیق احداث اولین ساختمان گمرک اطلاع دقیقی در دست نیست، اما بر اساس نوشته ها و گفته های سال ۱۷۲۱ م حدود دویست و هشتاد سال قبل، در ابتدا انزلی و غازیان دارای گمرک خانه جداگانه بوده اند و طبق مدار کی ابتدا گمرک خانه در انزلی و سپس در غازیان احداث شد. از آن پس گمرک خانه غازیان را ورودی و گمرک انزلی را خروجی نامیدند. گمرک خانه سابق در کنار مرداب رودخانه شهر واقع بود و حال چندین سال است که گمرک جدید در آن طرف رودخانه غازیان بنا شده است که معمار آن از سوی بیگلر بیگی گیلانی از روسیه به ایران آورده شده بود.

تاریخ احداث ساختمان جدید گمرک انزلی را ۱۳۱۸ ه. ق. معادل ۱۲۷۹ ه. ش. ذکر کرده اند. گمرک خانه قدیم به دلیل نداشتن نمای مناسب توسط فردی به نام طومانياس، تاجر مسیحی، خریداری شد و به دلیل مشرف بودن به مرداب شالوده آن برچیده و ابتدا سد محکمی در جلوی مرداب بنا و بعد از تکمیل، سد عمارت جدید در مرتبه بعد احداث شد. بالای گمرک خانه، مهمانخانه ساخته شد و کوپی به طرز روسيه بنا شد. کتیبه ای از انبار کوچک زیر پلکان بیرون آورده شد که تاریخ بنا را زمان ناصرالدین شاه عنوان کرده بود که معادل ۱۳۰۹ ه. ق. یا ۱۲۷۱ ه. ش. است.

تحول معماری و مصالح شهر بندر انزلی

در اواخر دوران قاجاریه حضور معماری اروپایی در فضاها و در تمامی بخش های ساختمان ها به چشم می خورد. معماران اروپایی در این دوران به ساخت بناهایی در ایران پرداختند که شکل ظاهری و معماری آن با بناهای پیشین ساخته شده در ایران متفاوت بود. در اواخر دوران قاجار و به ویژه با به قدرت رسیدن رضاخان استفاده از مواد و مصالح جدید که در اروپا رایج بود، جایگاه ویژه ای در معماری پیدا کرد که پس از پنج سال و با تشویق و حمایت رضاخان معماران ایرانی از این مواد و مصالح جدید برای ساخت و احداث بناها استفاده کردند.

در دوره رضاشاه با توجه به نگرش هایی که وی به سیستم اداری و حکومتی در ایران داشت، تلاش شد سامان دهی شکل اداری حکومتی ایران منطبق با اشکال موجود در اروپا باشد. در نخستین گام احداث ساختمان هایی که پاسخ گوی شرایط جدید اداری باشند در قالب سه نوع متفاوت کاربری اداری، آموزشی و صنعتی مورد توجه قرار گرفت.

احداث کارخانه های مختلف از جمله کارخانه نساجی در دوره رضاشاه و دیگر بناهای اداری، شکل خاصی از معماری و استفاده از مواد و مصالح اروپایی را به دنبال داشت، به خصوص حضور سبک نئوکلاسیک در این دوره در احداث بناها مشهود است و از آن جا که در این دوره براساس اعتقادات ناسیونالیستی سران حکومتی، باز گشت به معماری دوران پرشکوه تاریخ ایران از جمله دوره هخامنشی و ساسانی مدنظر قرار گرفت. برای مثال یکی از شرط های گزینش طرح های ارائه شده از سوی معماری برای ساخت بناهای اداری و دولتی در این دوره میزان توجه به عناصر معماری تزیینی دوران پیش از اسلام و به ویژه دوره هخامنشی و ساسانی بود.

در دوران پهلوی دوم وجود مصالح جدید ساختمان سازی در ایران و به ویژه کاربرد سیمان که تا آن زمان ماده ای ناشناخته بود، امکانات ویژه ای را در زمینه احداث بناها در اختیار معماران قرار داد. سیمان از سال ۱۳۰۵ از سایر کشورها به ایران وارد شد که در سال ۱۳۱۲ و با توجه به نیاز تولید سیمان در داخل کشور نخستین کارخانه سیمان در ایران احداث گردید.

استفاده از مواد و مصالح جدید و به ویژه سیمان امکانات ویژه ای را در اختیار معماران قرار داد.

این ماده به سرعت از سوی معماران، استاد کاران و مهندسان ایرانی مورد توجه قرار گرفت به گونه ای که در سال ۱۳۱۳ و تنها یک سال پس از احداث کارخانه سیمان، شیوه های مختلفی برای استفاده از این ماده ساختمانی از سوی معماران ابداع شد و هم چنین این ماده در احداث تندیس ها و مجسمه ها، بناهای دولتی و اداری از جمله کاخ شهربانی مورد استفاده قرار گرفت. استفاده از شیشه تغییراتی را در معماری ایران به وجود آورد. هر چند سال های زیادی از آن دوران می گذرد و جنبش هایی در خصوص معماری هدفمند شکل گرفته اما هنوز معماری کشور دچار نوعی سردرگمی است.

در اوایل قرن ۱۹، تولید شیشه به شکل انبوه و صنعتی آن در اروپا آغاز شد و پس از مدتی رضاخان، به منظور استفاده از شیشه در ساخت بناهای جدید، کارخانه شیشه و بلور کرج را احداث کرد. در همین دوران استفاده از سنگ نیز از سوی معماران مورد توجه قرار گرفت. بهره گیری از سنگ به عنوان یکی از مصالح ساختمانی که از گذشته نیز توسط معماران به کار گرفته می شد در دوره پهلوی اول در معماری بناها مورد استفاده قرار گرفت.

در دوره پهلوی اول، بهره گیری از برخی مواد و مصالح ساختمانی که از گذشته نیز معمول بود، بار دیگر از سوی معماران و استادکاران مورد توجه قرار گرفت به ویژه در دوره پهلوی اول و بازگشت به سبک معماری دوران هخامنشی و ساسانی، استفاده از سنگ در بناهای این دوره مشهود است.

در زمینه تزیینات معماری نمای داخلی بناها، در اوایل دوران قاجار استفاده از گچ بری و کاشی کاری در نماهای داخلی بناها مشهود است، اما با عبور از این دوره به ویژه با ورود به دوران پهلوی اول و دوم، استفاده از تزیینات پیچیده در فضاسازی داخلی کاهش پیدا می کند. تغییر در میزان به کار بردن تزیینات داخلی بنا، با توجه به افزایش سرعت ساخت و ساز و استفاده از مواد و مصالح جدید در احداث بناها، به وجود آمد. برای مثال در کاخ شهربانی استفاده از گچ بری تنها در سرستون های بنا دیده می شود.

معماری بندر انزلی در دوره پهلوی

معماری شهر بندر انزلی همواره دستخوش تحولات بزرگی بوده است. پس از سال ها ثبات و انسجام، در زمینه معماری، در دوره حکومت پهلوی و به دلیل سلطه و داد و ستد کشورهای اروپایی نظیر روسیه و انگلیس و تا حدی آلمان بر ایران، کشور در ابعاد مختلف تحت تأثير نفوذ (فرهنگ، علوم و فلسفه) غرب قرار گرفت. دوره پهلوی آغاز ارتباط با غرب و ایجاد نهادهای اجتماعی و علمی و آغاز تمدنی به ظاهر جدید بود. رشد سریع صنعت باعث شکل گیری عناصر جدیدی در معماری گردید که سبب تغییر چهره مراکز شهری شد. در این زمان به لحاظ تحولات مهمی که در زمینه مصالح ساختمانی جدید نظير بتن و آهن و ... به وجود آمد. معماری جدیدی منطبق با این مصالح شکل گرفت که متأثر از معماری غرب بود. به دلیل نزدیکی مناطق شمالی کشور با روسیه سبک معماری قفقاز و آذربایجان در شمال کشور ایران رونق یافت. معماری این دوره با هدف ایجاد میادین عمومی در شهرها ایجاد شد. به عنوان نمونه می توان از شهرهای رشت و بندر انزلی نام برد که دارای میدان و خیابان های جدیدی در این دوره و براساس این نوع نگرش هستند.

سیمای کالبدی شهرهای معاصر شمال ایران متأثر از میادینی بوده اند که سبک های خاص معماری دوره پهلوی را به نمایش می گذاشته است. مثلا استفاده از یک خط آسمان (در مورد ارتفاع ساختمان ها)، هم ردیف شدن عناصر نما مانند پنجره ها و تراس ها و ... در سطوح مختلف و بسیاری از عوامل دیگر که در ساختمان های این دوره به چشم می آیند.

شروع معماری معاصر در انزلی را می توان از حدود سال ۱۳۰۰ به بعد دانست. این زمان است که در اثر تحولات سیاسی و اجتماعی جریان زندگی اجتماعی و اقتصادی ایران تغییر کرد، سیمای شهرهای ایران متحول شد و بناهای لازم برای زندگی جدید مانند ادارات، کارخانه ها، بانک ها، ایستگاه های راه آهن، دانشگاه و غیره و هم چنین واحدها و مجموعه های مسکونی جدید در شهرها به وجود آمدند.

طراحان این بناها بر خلاف بناهای پیشین که معماران سنتی طراحی کرده اند در ابتدا غیر ایرانی بودند و به تدریج ایرانی هایی که در مدارس معماری خارج از کشور ایران تحصیل کرده بودند و به دنبال آن فارغ التحصیلان اولین مدرسه معماری در ایران در حدود سال ۱۳۲۰ نیز به آنها اضافه شدند. از همان ابتدا و از طراحی اولین آثار در معماری ایران دو جریان موازی هم پدید آمد یک جریان که هیچ گونه توجهی به میراث فرهنگی گذشته کشور ایران نداشت و جریان های معماری معاصر جهان را با یک دوره تأخیر و به صورتی غير ماهرانه تقليد می کرد و جریان دیگری که کوشش داشت هر چند سطحی اما رابطه خود را با معماری گذشته کشور ایران باقی نگاه دارد. البته هر دوی این جریان ها که تا به امروز در ایران ادامه دارند موفقیت چندانی به دست نیاورده اند.

آن بخش از معماری که دنباله روی جریان های معماری معاصر جهان بودند به علت عدم ارتباطی که با آن داشتند و با توجه به تأخیری که در انتقال مبانی و اصول این معماری به ایران صورت می گرفت و بالاخره به علت عدم تسلط بر این اصول و بد فهمی آن صرفا به تقلید ناشیانه جریان های معماری معاصر جهان پرداختند و جریان دیگری که معماری گذشته ایران و پیوند با آن را مطرح می کرد نیز عمدتا به تقلید سطحی و ساده لوحانه و در مواردی زننده از معماری گذشته کشور ایران بسنده کرد. به طور کلی معماری ایران را در دوران معاصر می توان به چند دوره تقسیم کرد:

آثار مهم معماری در دوره اول (سال های ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰) که پهلوی اول بر ایران حاکم بود عمدتا توسط حکومت ایجاد شدند. توجه به معماری گذشته به صورت تکرار سطحی و ظاهری بناهای معماری ایران به خصوص در دوره های قبل از اسلام در ایران یعنی هخامنشی و ساسانی ظاهر می شد و این امر از خود بزرگ بینی حکومت ایران در آن زمان ناشی می شد که خود را وارث امپراتوری های با عظمت گذشته می دانست. بدین ترتیب ساختمان های دولتی و بناهای عمومی که نمود تحکیم قدرت مرکزی و دولت بود بیش تر در فضاها و میادینی جای گرفتند که از ویژگی های فضای شهری نئوکلاسیک بهره داشتند.

آشنایی با معماری دوره پهلوی در شمال کشور

معماری شمال همیشه متمایز از سایر نقاط کشور بوده و این به دلایل گوناگون از جمله مسائل فرهنگی، اقلیمی، سیاسی، اجتماعی، تاریخی و... است. این معماری به گونه برون گرا شهرت دارد. این نوع معماری خصوصا در گیلان و در دوره معاصر به لحاظ تحول و تنوع در زمینه مصالح ساختمانی چهره ای نو به خود گرفت که می توان به موارد زیر اشاره کرد:

١. کوران شمالی - جنوبی در اکثر پلان ها قابل مشاهده است.

۲. پلان ها دارای طرح هندسی منظم هستند، پلان ها گسترده و باز هستند و طویل و باریک (به منظور حداکثر استفاده از وزش باد در ایجاد تهویه طبیعی و دفع رطوبت).

٣. ارتباط فضای باز و بسته معمولا به وسیله ایوان است.

4. معمولا اکثر پلان ها دارای ایوان و تالار هستند.

5. با توجه به اقلیم، کشیدگی در جهت شرقی – غربی می باشد.

6. معمولا تمام اجزای بخش بسته مسکونی با همدیگر به نحوی ارتباط دارند.

7. در بسیاری موارد، پلان ها دارای محور تقارن هستند و به طور کامل قرینه و یا تفاوت های کمی نسبت به این محور دارند.

در کنار این آثار کارهای معماری دیگری نیز بودند که به صورت التقاطی عناصری از معماری ایران بعد از اسلام را با عناصر وام گرفته شده از معماری اروپایی در هم آمیخته بود به هر حال این آثار از نظر معماری منحط و فاقد ارزش بودند از آن جمله بانک ملی، شهربانی، پست و تلگراف و تلفن. بعد از جنگ جهانی دوم، ایران آرام آرام به سوی شهر نشینی مدرن روی آورد. از سال های ۱۳۲۰ به بعد سیاست ایجاد فعالیت ساختمانی در شهرها جهت بالا بردن اشتغال از اولویت خاصی برخوردار شد. فعالیت های ساختمانی مربوط به منازل توسط خود مردم انجام می گرفت ليكن فعالیت های ساختمانی به عهده مشاوران خارجی یا آرشیتکت های ایرانی فرنگ رفته بود که این گروه با انجام این کارها فرصتی یافتند تا افکار جدید خودشان را پیاده کنند.

مع هذا آنچه به صورت حاوی تا قبل از فعالیت این گروه و حتی در اوایل فعالیت این معماران مشاهده می شود وجود راه حل های جدید معماری در رابطه با تحولات موجود و رواج تقلیدهای صرف و بی محتوا از معماری دوران گذشته بود ولی رفته رفته رویکرد دیگری به معماری گذشته ایران روی آورد که از کیفیت بهتری برخوردار بود و صرفا به تقلید عناصر معماری گذشته ایران نمی پرداخت و کوشش می کرد که از عناصر معماری ایران به صورت سمبلیک (نمادین) استفاده کند و به جای تقلید عناصر این معماری از هندسه آن استفاده کند ليكن نتایجی که این دوره معماری به دست داد نیز ارزش مهمی نداشته و راه به جایی نبرد.

برخی از بناهای معاصر در انزلی

بلوار

از تاریخ ساخت بلوار اطلاع دقیقی در دست نیست ولی تاریخ ساخت آن را به ۸۰ سال پیش نسبت می دهند. این پارک ۳۵۰۰۰ متر مربع وسعت دارد و به علت قرار گرفتن در ساحل از سه طرف مشرف به رودخانه است.

برج ساعت

این برج که در ساحل بندر انزلی و در دل دریا قرار دارد و در دوره پهلوی تکمیل و تعمیر شد مربوط به اواخر دوره قاجار بود و به عنوان برج دیده بانی و فانوس دریایی مورد استفاده قرار می گرفت. در سال ۱۳۰۸ به دستور رضا شاه مهندسان آلمانی برج مزبور را با سیمان و آجر تجدید بنا کرده و ساعتی بر بالای آن نصب نمودند. این برج از آن پس برج ساعت نام گرفت. ارتفاع برج تا بالکن ۲۰ متر و ۱۴۸ پله تا ساعت دارد. ارتفاع منار ۲۸ متر است.

ساختمان موزیک

موقعیت جغرافیایی: این ساختمان در پارک بلوار انزلی و در داخل محوطه شهرداری انزلی واقع شده است. ساختمان موزیک شبیه مقبره حافظ شیراز و بر روی ۸ ستون مدور و در سال ۱۳۱۱ش. توسط یک معمار یونانی ساخته شد. معماری ساختمان موزیک الگو گرفته شده از معماری رومی است که دارای گنبدی به رنگ نارنجی است و در پایین گنبد یک ردیف گچ بری عمودی ساده دیده می شود که بر زیبایی بنا افزوده است. این ساختمان جهت اجرای موزیک یک گروه ارتش برای دانش آموزان ساخته شده که هم اکنون از دسترسی بسیار خوبی برخوردار است. در حال حاضر این ساختمان مورد استفاده می باشد و در فهرست آثار ملی کشور ایران به ثبت رسیده است.