پیشینه آرامگاه حافظ

پیشینه آرامگاه حافظ

در سال وفات حافظ اتفاق نظر نیست. با وجود آن، سال ۱۳۸۹م /۷۹۲ هق را بایستی محتمل ترین آنان شمرد. در این سال حافظ شصت و چهار یا شصت و پنج ساله بود. او را در مصلی، یعنی همان گلگشتی که با نغمه های جاودانی او شهرتی جاودان یافته، در خاک سپردند».

"پس از وفات حافظ، دشمنانش فرصتی یافته تصمیم گرفتند از نماز گزاردن بر جنازه او خودداری ورزند. بالاخره قرار بر آن شد که از دیوان خودش سؤال و سن و فساد عقیدتش را استفسار نمایند."

اولین اسناد به دست آمده از ساخت بنائی بر سر آرامگاه حافظ مربوط به حدود ۶۳ سال خورشیدی بعد از وفات اوست. آربری می نویسد: «و این، بائر، سردار پیروزمند و بزرگ مغول نوه شاهرخ و نبيره تیمور لنگ بود که به سفارش محمد معمایی، استاد او صدر اعظم خویش در سال ۱۴۵۲م /۸۵۶ه ق نخستین بقعه را بر آرامگاه ابدی حافظ بنا کرد».

"گفته اند: آنگاه که شاه اسماعیل صفوی (۹۰۷-۹۳۰ ه ق)، سردودماني شاهان این خاندان (بیش از نیم قرن پس از ساخت نخستین بقعه)، به شیراز آمد، فرمود آرامگاه حافظ را ویران کنند. ولی چون شنید که بر خلاف تصور وی حافظ مردی شیعی مذهب بوده، از سر فرمان درگذشت".

اسناد موجود دلالت بر عمران مقبره حافظ شیراز در زمان سلطنت شاه عباس دارند. رضاقلی خان هدایت درباره وضعیت مقبره حافظ در زمان شاه عباس در ریاض العارفین می نویسد: «اما مرقد او خاک مصلای شیراز است و آن مکان به نسبت نام شریف وی علم به حافظیه گشته والحال در دولت پادشاه جهان پناه، عباس شاه، در آن جا عمارت عالی شده».

از سفرنامه هایی که در دوره صفویه تنظیم شده اند می توان به دو سفرنامه تاورنیه و سفرنامه شاردن اشاره کرد. تاورنیه و شاردن هر دو در کتابشان گزارش خود را از آرامگاه حافظ آورده اند. اولین سفر تاورنیه در دوره شاه صفی و سفرهای دیگر او در دوران شاه عباس دوم و شاه سلیمان بود. آخرین سفر او به ایران در سال ۱۶۶۸م در بازگشت به پاریسخاتمه یافت.

شاردن نیز در زمان پادشاهی شاه عباس دوم و پسر و جانشینش، شاه سلیمان، سه بار به ایران سفر کرد و افزون بر دوازده سال در این کشور به سر برد.

مسافرت این دو جهانگرد که هر دو از فرانسه بودند، در دوره تاریخی یکسانی صورت گرفته است. گزارش آنها از آرامگاه حافظ هم در محتوی و هم در ترتیب بیاین مطلب بسیار مشابه است و این شبهه را برمی انگیزد که شاید منبع این دو نوشته یکسان باشد. در این نوشته های مقبره حافظ در محوطه ای محصور معرفی شده و از دیگر جزئیات بنا و ساختمان مطلبی به میان نیامده است.

نزدیک به همان دورانی که دو سیاح فرانسوی شاردن و تاورنیه در ایران بوده اند، انگلبرت كمپفر، سیاح و نقاش آلمانی، در زمان شاه سلیمان صفوی به سال ۱۶۸۵م/۱۰۹۷ ه ق تصویری از حافظه ترسیم کرد. این تصویر تاکنون قدیمی ترین تصویر به دست آمده از آرامگاه حافظ است. در این تصویر محوطه آرامگاه در بین چهاردیوار محصور است.

در منتهی الیه شمالی محوطه بنائیست با ایوانی رفیع. در ادامه بنادر شرق ایوان احتمالا سه پنجره دیده می شود، که می تواند اتاق هایی در پشت سر داشته باشد. مقابل ایوان ، در امتداد محور هندسی آن، چند قبر مهم دیده می شوند که محجریا احتمالا دست اندازی کوتاه آنها را محصور کرده است. سمت چپ این مقابر حوض مستطیل شکلی است که در شمالش بنای کوچکی با دو بازشو تصویر شده است و سکویی در سمت شرق دارد.

بیش از چهار دهه پس از نقاشی کمپفر، نادر شاه افشار در سال ۱۱۴۱ ه ق دستور تعمیر بقعه حافظیه را صادر کرد. میرزا مهدی خان آسترآبادی صاحب دو اثر مشهور دره نادره و جهانگشای نادری در این باره می نویسد:

"نادرشاه روزی سواره هنگام عبور از مزار حافظ پیاده می شود و برای پیش بینی کشورگشایی هایی که منظورش بود، به دیوان خواجه تفألی می زند.

ضمنا اضافه می کند که نادر به دم و حشم و فقرا غذا داد و دستور داد که بقعه حافظ را تعمیر کنند.(۳) این، نشان میدهد که بقعه و بنای آرامگاه حافظ هم چنان وجود می داشته است. اما به تحقیق معلوم نیست که منظور از آن همان بقعه قبلی باشد که در نقاشی کمپفر به سال ۱۶۸۵م/۱۰۹۷ ه ق یعنی حدود ۴۵ سال قبل تر به تصویر آمده است.