آشنایی با مدارس تاریخی یزد

آشنایی با مدارس تاریخی یزد

از جمله بناهای زیبا و قابل توجهی که در دوره پهلوی در یزد ساخته شدند مدرسه های جدید را می توان نام برد. تعدادی از این مدارس با هزینه دولت و تعدادی از آن با هزینه مردم، به ویژه زرتشتیان و پارسیان هند ساخته شدند که برخی از آنها عبارت اند از:

دبیرستان کیخسروی

این مدرسه در سال ۱۲۹۸ ش. توسط کیخسرو مهربان رستم ایجاد شد و او در واقع مکتب خانه ساخت، اما در سال ۱۳۰۱ ش. به صورت دبستان در آمد و به تدریج بر تعداد کلاس های آن افزوده و عاقبت در 1305ش. مبدل به دبیرستان شد.

ساختمان آن با سرمایه کیخسرو مهربان و پارسیان هند و با پی گیری های مستمر مدیر وقت مدرسه، فرامرز ماستر، به پایان رسید. به نظر می رسد که نقشه ساختمان توسط پارسیان هند تهیه شده است. این دبیرستان در زمینی به مساحت 108000 متر و با زیربنای حدود 2500 متر در دو طبقه بنا شد. طبقه اول که در واقع زیر زمین است، برای انباری و تاسیسات در نظر گرفته شد. پله های ورودی در وسط ساختمان تعبیه شده و شکل و شمایل پله های کوتاه با ۲۰ سانتی متر ارتفاع و ۶ متر پهنا، یادآور پله های ورودی تخت جمشید بود که اکنون پله ها را برچیده اند. ایوان مدرسه حدود ۸ متر عرض دارد و در پیشانی آن عبارت گفتار نیک، پندار نیک و کردار نیک را با خطی زیبا و با گچ نگاشته اند.

بر بالای این عبارت. نگاره فروهر با حاشیه ای منقش و رنگ زرد آراسته شده است. لازم به ذکر است که بسیاری از وسایل تزیینی را که بر در و دیوار مدرسه آویزان یا حک شده بود از هند آورده بودند، حتی در ورودی آهنی آن با فرفورژه های زیبای برخوردار از دایره های کوچک و بزرگ است که آن ها را از هند آورده بودند. جالب این که هیچ نقطه این در سنگین و نقش دار، جوشکاری نشده و از نظر ظرافت در نوع خود کم نظیر است. ساختمان مدرسه شمالی - جنوبی است یعنی یک راهرو طویل از شمال به جنوب کشیده شده و کلاس ها در دو طرف آن قرار دارند. تمام این ساختمان از آجر است اما از اره های آن را از سنگ پوشیده اند. در ضلع جنوبی آن یک سالن وجود داشت که از آن برای مراسم و سخنرانی استفاده می کردند. در این سالن جشن های متعدد و مربوط به زرتشتیان برگزار می شد. به علاوه به منظور آموزش و اجرای تئاتر و موسیقی بهره برداری می کردند که اکنون بخشی از آن به علت تعریض کوچه جنب مدرسه، تخریب شده است.

بنگاه آموزشی مار کار

پشوتن جی. مارکار یکی از پارسیان نیکو کار و تاجر پیشه هند بود. وی نه تنها به زرتشتیان بلکه به ایران و ایرانی علاقه وافر داشت و عضو برجسته انجمن اکابر پارسیان، بمبئی بود. این انجمن از اواسط حکومت ناصرالدين شاه تشکیل شده بود و در اوایل حکومت رضاشاه ماهیانه ۱۰۰۰۰ ریال در راستای هزینه های آموزشگاه های زرتشتیان به یزد می فرستاد.

با این که اولیای امور شهر یزد در طرح ها و برنامه های فرهنگی و خدماتی مار کار، کارشکنی های بسیار کردند، اما وی با گذشت و بزرگواری ای که داشت مؤسسات زیر را در یزد بنیان نهاد:

پرورشگاه ایتام زرتشتیان: (واقع در محله موبدان زرتشتی). این مؤسسه در سال ۱۳۰۱ ش. تأسیس شد. گویا یکی از منازل تاجر زرتشتی که فضای مناسب و اتاق های کافی داشت به این امر اختصاص یافت.

دبستان و دبیرستان مار کار: این مدرسه در سال ۱۳۰۶ ش. بنیان نهاده شد، شش کلاس ابتدایی و سه کلاس متوسطه داشت و در حدود سالانه ۴۰۰۰۰ ریال هزینه آن بود. لازم به ذکر است که ابتدا مدرسه مذکور در یک ساختمان اجاره ای بود تا این که بنای اصلی دبیرستان که از سال ۱۳۰۸ ش. آغاز شده بود، در ۱۷ مهر ماه ۱۳۱۳ ش. به اتمام رسید و کلیه دانش آموزان مدرسه مارکار به ساختمان جدید که در جنب میدان مار کار واقع است، منتقل شدند. این دبیرستان دارای ۷۰۰۰ متر زمین و ۲۷۰۰ متر بنا است.

نقشه این بنا تقریبا همانند دبیرستان کیخسرو است. با این تفاوت که ارتفاع آن بیش تر است، زیرا طبقه اول آن کمی از سطح زمین بلندتر است. تفاوت دیگر این است که عبارت گفتار نیک، پندار نیک و کردار نیک بر روی سنگ گرانیت سفید حک شده و نگاره فروهر در بالای آن گچبری شده است.

دبستان و دبیرستان دوشیزگان مار کار: این مجتمع آموزشی در سال ۱۳۰۶ ش. تأسیس شد و در جنب دیگر مؤسسات مار کار واقع است. تمام این مؤسسات با سرمایه شخصی مار کار بنا شد و سرپرستی آن ها را به «انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی» سپرد.

میدان مار کار: در سال ۱۳۱۳ ش. جشن باشکوه جهانی به مناسبت هزار فردوسی در ایران برگزار شد و از سراسر جهان شرق شناسان به ایران آمدند و مقالات متعددی در این رابطه به زبان های مختلف به چاپ رسید. کیخسرو شاهرخ، نماینده فعال زرتشتی در مجلس شورای ملی، متولی ساخت آرامگاه حکیم توس شد و پشوتن جی. مارکار هم تصمیم گرفت که به این مناسبت، يادمانی در یزد بنا کند. او ابتدا یک گروه متخصص از هند جهت اجرای این امر به یزد فرستاد. هم چنین با افراد ذی صلاح در لندن تماس گرفت تا یک ساعت زیبا از نوع ساعت بیگ بن لندن بسازند تا بر فراز این برج قرار دهند.

متأسفانه مقامات بلدیه یزد، به ویژه شهردار وقت دفع الوقت می کرد و این موضوع ساده را در پیچ و خم اداری می انداخت. این وضعیت حدود چهار سال طول کشید و به زمانی منتهی شد که زرتشتیان از چشم رضاشاه افتاده بودند. به ویژه آن که، پارسیان هند را عوامل انگلیسی تصور می کرد. مقامات یزدی هم که پی به این دیدگاه شاه برده بودند، احتیاط کردند. عاقبت مار کار از طرح خود در گذشت و به میدانی ساده به نام فردوسی در یزد اکتفا کرد. میدان فردوسی شامل یک بنای مکعب مستطیل به ارتفاع حدود ده متر ، با یک ساعت ساده و با استفاده از آجر ساده ساخته شد. بر فراز این برج به اندازه نیم متر به صورت کنگره ای دورچینی و بدنه آن با سیمان سیاه پوشیده شد.