آشنایی با سنگ های قیمتی مربوط به نواحی باستانی شرق ایران

آشنایی با سنگ های قیمتی مربوط به نواحی باستانی شرق ایران

بیشتر ابزارهای ساخته شده از سنگ چخماق در شهر سوخته از سطح تپه جمع آوری شده اند و مقدار دیگری از آنها در داخل ساختمان های دوره های دوم و سوم پیدا شده است. در اینجا باید اشاره کنیم که کاوش های مربوط به دوره اول استقرار در شهر سوخته در بخشهای کوچکی انجام گرفته؛ در نتیجه آثار به دست آمده از این دوره و از جمله ابزار ساخته شده از سنگ چخماق بسیار اندک است. از سوی دیگر استفاده از این نوع ابزارهای سنگی در دوره چهارم استقرار نیز چشمگیر نبوده است.

کشف اشیا و سنگ هایی که مواد اولیه آن مربوط به شهر سوخته نیست، حاکی از آن است که شهر سوخته در دوره آبادانی فعال خود به صورت همزمان با تعدادی از مناطق و مراکز باستان روابط قوی اقتصادی داشته است. در حین تحقیقات اولیه در شهر سوخته میزان زیادی مهر و مهره گردنبند ساخته شده از سنگ های قیمتی چون فیروزه و سنگ لاجورد کشف شده است و همان گونه که قبلا ذکر شد برخی از آنها نیمه کاره رها شده اند. سنگ لاجورد از اصلی ترین سنگ هایی است که تا به امروز در شهر سوخته یافت شده است. اکثر اشیای بدست آمده از این سنگ کارکرد تزیینی دارند. امروزه تقریبا اکثر پژوهشگران تاکید دارند که تنها معدن اصلی سنگ لاجورد در شرقی ترین نقطه فلات ایران یعنی در کوه های سرسنگ بدخشان قرار دارد.

سنگ لاجورد از دو روش وارد بزرگ ترین بازار بین المللی آن دوران یعنی منطقه میان رودان می شده است. راه اول از شمال کشور ایران که از کنار رود جیحون عبور می کرده و پس از گذر از میان کوه های البرز به منطقه میان رودان می رسیده است. بخش بزرگ مبادلاتی، منطقه شمال تپه حصار دامغان بوده است. روش دوم از راه گذرگاه انجمن و در ادامه رود هیرمند بوده است. این راه به شهر سوخته می رسیده و پس از عبور از شهرهای کرمان و فارس به شوش و از آن منطقه به جنوب ناحیه میان رودان ختم می شده است.

سنگ های محلی و سنگ های وارداتی مانند لاجورد و فیروزه و عقیق در لایه های گوناگون شهر سوخته هویدا می شوند، اما سنگهای وارداتی غیر از شهر سوخته تنها در تپه کلات گرد دیده شده است و در سایر محوطه های کوچکتر نشانی از آنان دیده نمی شود. در بخشی از شهر سوخته که منطقه صنعتی خوانده می شود کارگاههای متعدد سنگ لاجورد وجود داشته است. تنها روی سطح دو کارگاه حدود ۲۰۰ قطعه شیء کوچک از سنگ لاجورد پیدا شده است که از نظر تکنیک ساخت شبیه اشیای به دست آمده در تپه حصار دامغان هستند. علاوه بر آن حدود ۲ کیلوگرم خرده سنگهای لاجورد که در اثر تراش قطعات بزرگتر و اشیای مصنوع تولید می شده است نیز از همین دو کارگاه به دست آمده است. اشیای تراش سنگ و سنگ لاجورد در داخل گورهای شهر سوخته نیز دیده شده است. این گورها به احتمال زیاد متعلق به بازرگانان و تراشکاران این سنگ ها بوده است.

مطالعات گوناگون و نتایج حاصله از آنها و آزمایش های انجام شده نشان می دهند که شهر سوخته یکی از مراکز مهم تجاری و مبادلاتی در ایجاد ارتباط بین شرق و غرب یا به عبارت دیگر بین منطقه بدخشان از یک سو و سرزمین های ایلام و میان رودان از سوی دیگر بوده است.

صرف نظر از اشیای ساخته شده از سنگ لاجورد و مرمر، ابزارهای ساخته شده از سنگهای دیگری چون سنگ چخماق و بازالت و سنگ شیشه و چند نوع دیگر سنگ از این کاوش ها به دست آمده است که همگی متعلق به دوران مفرغند. در بررسیهایی که در سال ۱۳۵۵ روی سطح شهر سوخته انجام گرفت، محوطه ای در اندازه های ۵۰×۴۰ متر در جنوب غربی شهر سوخته مورد شناسایی قرار گرفت که در سطح آن مقدار بسیار زیادی سنگ چخماق و خرده سنگ دیده می شد. کاوش های بعدی نشان داد که محل فوق منطقه صنعتی شهر سوخته بوده است. غیر سنگهای نامبرده انواع دیگر سنگ نیز در شهر سوخته مورد استفاده قرار می گرفته است که از جمله می توان به سنگهای بازالتی اشاره کرد که ابزار زیادی از این نوع سنگ نیز در شهر سوخته ساخته می شده است.