معرفی جغرافیای طبیعی نیمه شرقی فلات ایران

معرفی جغرافیای طبیعی نیمه شرقی فلات ایران

در معرفی جغرافیای طبیعی در محدوده سیستان باید اشاره کرد که دشت سیستان شامل مجموعه دلتاهایی است که در طول چندین صده بر اثر تغییر مسیر رود هیرمند بر فلات شرقی حاصل آمده اند و به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شده اند.

دشت سیستان که قسمتی از فلات بزرگ ایران است با کوه های بلندی محدود شده است. این دشت از شرق و شمال به رشته کوههای بابا و سلیمان در افغانستان مرکزی، از جنوب به بلوچستان و کوه های ملک سیاه (معادن سنگ)، و از غرب به کویر لوت و استان خراسان محدود می شود. پدیده های اصلی جغرافیایی در سیستان عبارتند از دشت، دریاچه، دلتا، و رودخانه که هر کدام به نوعی در سرنوشت سیستان سهیم بوده اند. رود هیرمند یا هیلمند یکی از پدیده های طبیعی و مهم منطقه و یکی از بزرگترین جریانهای آبی جنوب آسیای مرکزی است.

این رود از آب چشمه سارها و کوههای بلند افغانستان سرچشمه می گیرد و به خاطر پر آبی مسیری طولانی بالغ بر ۱۲۰۰ کیلومتر از مرکز افغانستان تا دریاچه هامون را می پیماید. در طی این راه طولانی رودخانه ها و جویبارهای کوچک و بزرگی نیز به آن می پیوندد. رود هیرمند در سیستان و در بخش کوهک به سه شعبه اصلی تقسیم می شود که عبارتند از رود سیستان و رود هیرمند و رود مرزی پریان که هر یک پس از طی مسیری کوتاه به هامونهای سه گانه می ریزند.

رود هیرمند نزدیک دریاچه هامون تشکیل دلتای بزرگی می دهد که مرکز اصلی تمدن های کهن سیستان بوده است. مسیر این رودخانه در طی سالیان دراز بارها عوض شده و باعث جابه جایی جوامع و فرهنگها گردیده است. در حقیقت شهر سوخته یعنی مهمترین محوطه باستانی سیستان در کنار دلتای رود هیرمند بنا شده است و بی شک موجودیت خود را در طول هزاره های چهارم تا دوم پ.م. مدیون این رودخانه پر آب بوده است.

رودهای مهم دیگر سیستان علاوه بر رودخانه نامبرده عبارتند از: فراه رود، هاروت رود، سنا رود، شلارود، و رود بیابان (خشک) که سه رودخانه اخیر از شاخه های هیرمند اصلی به شمار می روند.

عنصر مهم جغرافیایی دیگر واقع دشت سیستان که همیشه بر سبک زندگی آنان تاثیرگذار بوده است، دریاچه های سه گانه آن است که یکی از وسیع ترین حوضه های آبی در آسیا به حساب می آید. در محدوده سیستان سه دریاچه منسوب به هامون ذکر شده است. ابتدا هامون هیرمند که در داخل مرزهای ایران قرار دارد، هامون بزرگ یا هامون پریان که اکنون در داخل کشور افغانستان واقع شده است، و در نهایت هامون صابری که نیمی از آن داخل کشور ایران و نیم دیگر بخشی از خاک افغانستان محسوب می شود. در گذشته های بسیار دور این سه دریاچه یک واحد آبی را ایجاد می کردند ولی به مرور به علت کم آبی و احداث سد و بندهایی در کشور افغانستان (که مانعی برای جریان آب بود) و نیز گاهی به علت خشکسالی های پیاپی به سه واحد آبی مجزا تبدیل شدند. هامون اصلی یا هامون هیرمند عمدتا به شکل بیضی دیده می شود و جهت آن از شمال شرقی به سمت جنوب غربی است.

مساحت این دریاچه همواره بنا بر بارش های سالانه و میزان آب های بهاری در طی فصول مختلف متغیر بوده است و اکنون نیز می شود بقایای مرداب های خشک و دلتاهای قدیمی را در جداره هر یک از هامون ها مشاهده کرد که اصولا خود قسمتی از دریاچه های اصلی بوده اند و در کنار اکثر آنها محدوده های باستانی کوچک مقیاسی به چشم می خورد. حتی امروزه نیز ساحل دریاچه هامون پوشیده از گیاهان باتلاقی و نیزارها شده است و به سبب شیرینی آب آن در ساحل این دریاچه شکارچیان در جستجوی حیوانات و پرندگان مهاجر به این منطقه اند. گیاهان روییده شده در این ناحیه اکثرا از تیره های گز و زبان گنجشک و اکالیپتوس هستند که ماندگاری آنها در برابر باد بالا بوده و به همچنین به مقدار کمی آب نیاز دارند. بادهای معروف سیستان به که بادهای صد و بیست روزه شناخته می شوند، با سرعت ۹۰ کیلومتر در ساعت از شمال و شمال غرب به درون فلات شرقی ایران می وزند، به عنوان یکی از موانع جدی توسعه و پیشرفت کشاورزی در این محدوده به شمار می روند.