ساختمان قلعه های اسماعیلی

ساختمان قلعه های اسماعیلی

قلاع اسلامی در کشور ایران به دو صورت کلی، یعنی دژهای کوهستانی و دژهای دشت یا جلگه ای تقسیم می شوند. دژهای دشت یا جلگه ای عمدتا شکل هندسی خاصی داشته اند و اکثرا به شکل های مستطیل یا مربع و در چهار کنج با برج های مدور یا مستطیل در محل تقاطع دیوارها هستند. قلعه های ارباب - رعیتی در کشور ایران عمدتا این گونه بوده اند. از این شکل قلعه ها در منطقه ی قهستان بسیار زیاد است و هیچ کدام از این قلاع از لحاظ تاریخ ساخت به دوره ی سلجوقی نسبت داده نشده اند و آثاری هم که از آن ها به دست آمده، به قول ساکنان محلی متعلق به دوران ترکمن تازی، از اواخر عصر تیموری تا دوران معاصر را در بر می گیرند. از جمله ی زیباترین این قلعه ها که سالم مانده، قلعه ی هاجر آباد در دشت قاین است که قسمت های عمده ای از آن باقی مانده است. لازم به یادآوری است که عمده ی مصالح این قلعه ها خشت و چینه است.

شکل دوم قلعه ها (دژها) که در این جا مورد توجه است، قلاع كوهستانی است که در منطقه ی قهستان از این نوع قلعه به تعداد کم تر از قلعه های دشت وجود دارد و عمدتا به اسماعیلیه مربوط می شوند. این آثار دژهایی هستند مربوط به دوره ی ساسانی که در این زمان مجددا بازسازی و نقاط ضعف آن ها برطرف شده و در آن سکونت کرده بودند. منهاج الدین سراج جوزجانی (۶۲۳ قمری) جوزجانی تعداد قلعه هایی را که در ناحیه ی قهستان بوده و به فرقه ی اسماعیلیه نسبت داده اند، هفتاد و پنج قلعه می داند، که برخی از این قلعه ها را خود مورد بازدید قرار داده است.

قلعه هایی که اسماعیلیه از آن ها استفاده می کردند، از قلاع نوع دوم بوده که از استحکام بیشتری برخوردار بودند، چون این قلعه ها بر بالای کوه های منفرد بنا شده اند و با شکل طبیعی کوه ارتباط دارند هیچ طرح معینی در آن ها دیده نمی شود و مصالح آن ها عمدتا لاشه سنگ و ملات گچ بوده و در اکثر قلعه ها از آجر هم استفاده شده است. اکثر کوه هایی که قلعه ها بر فراز آن ها قرار گرفته اند، حداقل دارای شیب ۴۵ درجه به بالاست که صعود به بالای قله به سختی صورت می گیرد و یا در برخی مواقع خندقی در اطراف کوه ایجاد می کردند که سرعت عمل مهاجمين را کاهش دهد (گردکوه دامغان)، که این کار در منطقه ی قهستان کمتر انجام شده و نمونه ی آن هم یافت نشده است. قلعه های اسماعیلیه برخلاف قلعه های بیابانی که ساده بودند، دارای بخش ها و قسمت های مختلف ساختمانی هستند که اغلب آن ها در همه ی قلعه ها مشترک بوده و عبارتند از ۱. دیوارهای دفاعی؛ ۲. برج ها؛ ۳. حوض انبارها؛ ۴. قسمت های داخلی (فضاهای مسکونی) و ۵. شاه نشین (ارگ)

با وجود این دولت نزاری از همبستگی و وحدت بی نظیری چه از جنبه ی داخلی و چه در مسائل جهان خارج برخوردار بود و این وحدت و همبستگی نمی توانست به زور و قدرت نظامی یا اقتدار مرکزی به وجود آمده باشد. در واقع هر منطقه و سرزمین نزاری تا حدی از استقلال و ابتکار عمل اداره ی امور محلی بهره مند بود، اما همه در یک مقصد مشترک سهیم بودند.

حسن صباح با توجه به ساختار دولت سلجوقی و غیر متمرکز بودن آن توانست قدرت و سیاستی را تدارک بیند که با آن بتواند از سنگر قلعه های غیر قابل دسترس و متعدد اسماعیلی بر سلجوقیان محل به محل غلبه یابد. طرح ویژه ی محاربات اسماعیلیه علیه مخالفان خود طرح دار الهجره بود. فاطمیان نیز در این راه بر همین شیوه بودند و آگاهانه ترین عنصری را که اسماعیلیه ی ایران نزاری به تقلید از فاطمیان انجام دادند، شیوه و اندیشه ی دار الهجرهی زمان فاطمیان بود. آن ها از مأمن خود در کوه های مناطق سنی نشین حمله را آغاز و راه های تجاری را قطع می کردند. اسماعیلیان کم کم مخالفان را از عرصه ی وجود برمی داشتند، اما به ندرت از تهاجم نظامی گسترده استفاده می کردند و تسخیر و فتوحات آنان اندک اندک و به روش های شخصی و فردی صورت می گرفت.

علاوه بر این نزاریان ایران و مناطق شرقی همجوار چون زبان فارسی را به عنوان زبان دینی و ارتباطی خود برگزیده بودند، دسترسی آسانی به متون اسماعیلی که در روزگار فاطمیان پدید آمده بود نداشتند. دعوت اسماعیلی در قهستان، دومین ناحیه ی عمده ی فعالیت های اسماعیلیه به علت وجود سنت های پیشین شیعی در این منطقه زمینه ی مساعدی برای رشد و ترقی پیدا کرد و علاوه بر این قهستان به دلیل شرایط مناسب مأمن فرق اسلامی و قبل از اسلام بود و از سوی دیگر این سرزمین به دلیل شرایط اقتصادی و جغرافیایی سازگاری فراوانی برای گسترش فرهنگ و کیش مانوی داشت.