روند ساخت قلعه اسماعیلیه قهستان

روند ساخت قلعه اسماعیلیه قهستان

در سال ۴۵۹ با توافق میان پسران ملک شاه، سنجر و برکیارق، سنجر سپاهی را به فرمان بزغش به قهستان فرستاد. این سپاه پیروزی هایی را به همراه داشت و طبس را محاصره کرد، چیزی نمانده بود که آن را تصرف کند، اما اسماعیلیه با تطمیع و رشوه توانستند از سقوط شهر جلوگیری کنند و سپاه بزغش عقب نشینی کرده و منطقه را ترک کرد. دو سال بعد از این حمله مجددا بزغش به قهستان حمله کرد و روستاهای زیادی را خراب کرد. اما این بار مصالحه ای با اسماعیلیه صورت گرفت و سه شرط را برای آنان مشخص کرد: ۱. دژی زا بنا نکنند و یا در ساخت آن مشارکت ننمایند؛ ۲. سلاح نسازند و در خرید آن نیز مشارکت نداشته باشند و ۳. مردم را به عقاید خویش دعوت نکنند و دست به تبلیغ نزنند. اما اسماعيليه به هیچ یک از این شرایط پایبند نبودند.

قیام آشکار علیه دولت سلجوقی در الموت در سال ۴۸۳ و در قهستان به سال ۴۸۴ و ۴۸۵ بود. قهستانیان از حکومت ستمگرانه ی عامل سلجوقی در آن جا سخت ناراضی بودند. در نتیجه دعوت اسماعیلی در قهستان نه تنها از طریق گروش های مخفیانه ی اهالی به کیش اسماعیلی و فتح قلاع انتشار یافت، بلکه به صورت انفجاری منجر به قیام عام در آن منطقه شد و آنها حکومتی خودمختار به وجود آوردند. شورش نزاری دارای وجوه مشخصه ای بود که در همان آغاز به منصه ی ظهور رسیدند و به شورش، الگویی متمایز و روش های مبارزه ای مشخص دادند. اسماعیلیان به شیوه ی دارالهجره ای، مأمنی را که افراد فرقه در آن پناه گیرند، به عنوان پایگاه هایی تأمین کردند. این دار الهجره ها در نقاط کوهستانی و سخت ایجاد می شد و این ها با هم یک جامعه ی واحد را به وجود آوردند. این ها هم مرکز هدایت عملیات بودند و هم می توانستند پایگاه شورش باشند.

به هر حال شورش نزاری به زودی الگو و طرح خاص خود را پیدا کرد که مشخصه ی دقیق آن همارایی و هماهنگی غیر متمرکز بود و این با شرایط و اوضاع و احوال دولت سلجوقی تناسب کامل داشت. قهستان یکی از مکان هایی است که خوارج نیز به عنوان دار الهجره از آن استفاده کرده بودند و این در واقع نشان از موقعیت مناسب این منطقه برای شروع یک قیام ضد حکومتی و احتمال موفقیت آن داشت. فاطمیان در مصر نیز از این شیوه برای تصرف شهرهای شمال آفریقا استفاده کردند. پس از مرگ ملکشاه حکمرانان سلجوقی اقتداری نداشتند که بتوانند با اسماعیلیه مقابله کنند و سرداران و رهبران به طور مستقل عمل می کردند. ادارهی دولت مرکزی رو به زوال گذاشت و سلاجقه سلطه ی خود را در نواحی مختلف از دست دادند. بهترین خط مشی در این گونه موارد همانا سیاست غیر متمرکز بود و برای رسیدن به هدف و برای تسلط بر قلمرو سلجوقی محل به محل و قلعه به قلعه چنین سیاستی را در پیش گرفتند و از این پایگاه های غیر متمرکز قیام هایی را ساماندهی کردند تا اینکه جامعه را از سلطه سلجوقیان آزاد سازند و راه برای امامت امام اسماعیلی آماده شود.

هسته های اسماعیلی همیشه در صدد به دست آوردن پایگاهی به عنوان دار الهجره و مرکز عملیات بودند و برخی مواقع اگر اوضاع و احوال اقتضا می کرد، اسماعیلیان علنا از امیری حمایت می کردند، ولی منافع کلی و غایی خود را در نظر داشتند. نزاریان قهستان از رئیس واحدی که گاه محتشم نامیده می شد و از جانب الموت تعیین می شد، فرمان می بردند. رئیس نزاریان قهستان معمولا در تون، قاین یا در قلعه ی مؤمن آباد در ناحیه ی بیرجند مستقر بود. مسأله ی دیگری که نقش کمرنگی در پیروزی ها و کامیابی های اسماعیلیه در ایران و خصوصا قهستان می توانست داشته باشد، اغتشاشاتی بود که همزمان با ورود نخستین جنگجویان صلیبی به غرب جهان اسلام صورت گرفت.

این اغتشاشات به همراه جنگ های داخلی که بعد از مرگ ملکشاه بین فرزندان و مدعیان حکومت، چون برکیارق، سنجر و برادر ناتنی شان محمد تپر در گرفت، اوضاع را پیچیده تر کرد و در این اوضاع به هم ریخته اسماعیلیه در اصفهان به پیروزی های بزرگی دست یافتند و موفق شدند شاه دژ را تصرف کنند و حتا مسجد جامع و بازار را به آتش کشیدند. سرزمین های تحت قلمرو نزاریان به مسافات زیاد و از هم دور افتاده بود.