معرفی کتاب سینما به روایت اسلاوی ژیژک

معرفی کتاب سینما به روایت اسلاوی ژیژک

اسلاوی ژیژک از جمله مفسران فیلمی است که هم در فلسفه، هم در روان شناسی و هم در سیاست صاحب نظر است و گاهی نیز این سه رشته را با سینما و تحلیل فیلم گره می زند. نظریات اسلاوی ژیژک در بسیاری از دانشگاهها مورد نقد قرار گرفته اما به هر حال نمی توان اهمیت او را نادیده گرفت.

ژیژک در سینما بیش از هر چیزی به نظریات روان کاوانه ژک لکان علاقه مند است. او حین تحلیل فیلم ها تلاش میکند تا آرا و نظریات لکان را بکار ببرد و خصوصا مراحل آیینگی را که در نظریات لکان هم حائز اهمیت هستند در تحلیل فیلم اسلاوی ژیژک بسیار پررنگ است. او در سیاست هم آرای خاص خودش را دارد، یکی از تصاویر مشهور ژیژک، تصویری است که در اتاق خود گرفته است و عکس استالین، رهبر جنایتکار شوروی را هم بر اتاق خود نصب کرده است. همین حواشی سیاسی که پیرامون ژیژک وجود دارد، اجازه مطرح شدن نظریات و  تحلیل های سیاسی اش را نمی دهند. در واقع الان بیشتر این مرد را بعنوان یک فعال سیاسی چپ گرا و یک فیلسوف سیاسی در نقد امپریالیسم امریکایی می شناسند.

اما ژیژک مقالات بسیار مهمی در حوزه های تحلیل فیلم دارد. از فیلم سازان مورد علاقه او می توان به آلفرد هیچکاک و دیوید لینچ اشاره کرد. در سینمای این دو فیلم ساز ژیژک توانسته بیش از هر فیلم ساز دیگری رد نظریات ژک لکان را بیابد و مقالاتی که در این حوزه نگاشته هم جزو مقالات معروف و خواندنی سینمایی است.

یکی از کتاب های اسلاوی ژیژک در سینما، کتاب سینما به روایت اسلاوی ژیژک است. همین که او نام خود را در عنوان کتاب گذاشته هم مورد عجیب و شاید هم جالبی است. شاید اگر کسی این کتاب را نخوانده باشد، خیال کند کس دیگری کتابی راجع به اسلاوی ژیژک نوشته است و خواسته تا نظریات او در مورد سینما را تحلیل کند.

مترجم این کتاب در مقدمه خود نوشته است: انتخاب این متن، دو دلیل دارد. اول آموزش نقد روان کاوانه از طریق نمونه های متنوع است. این مثال ها با تصاویری همراه شده که روشن گر متن باشند. آموزش سینما از طریق بررسی تصاویر، سابقه دیرینی دارد و گاهی حتی جزئی از موضوع فیلم هایی چون موسیقی ما اثر ژان لوک گدار نیز بوده است. امکان مقایسه مفهومی و معنایی آثار فیلم سازانی که گاه از نظر فرهنگی با یکدیگر بسیار فاصله دارند برجذابیت این بررسی افزوده است. گرچه مثال های مطرح شده، همگی از بهترین ها نیستند و بعضا نمونه هایی هستند که بتوانند بهتر گویای همین مفهوم مورد نظر ژیژک باشند.

دلیل دوم اما به برخورد تحلیلی با قسمت هایی از فیلم ها برمیگردد که بعضا مضمون مرکزی فیلم نیستند  و خوانش منتقد روانکاو از این صحنه ها هستند. به خود این نوع بررسی هم ایراد وارد است چرا که انتخاب یک صحنه از یک فیلم و القای مفهوم مورد نظر خود به عنوان نیت فیلم ساز صد در صد مورد قبول نیست و گاهی سنجاق شده به نظر می رسد و کلیت منظور فیلم ساز را منتقل نمی کند اما جذابیت این نوع بررسی روان کاوانه این است که به شناسایی نوعی از کشف مضامین پنهان موجود در فیلم ها هم منجر می شود که ممکن است حتی خود فیلم ساز از آن مطلع نباشد. خود این امر به ذهن تماشاگر برای درک تصاویری که پس از این از یک فیلم ساز مولف خواهد دید عمق و وسعت بیشتری می بخشد.

اما بعد از مقدمه ای که مترجم بر این کتاب نوشته است، باید اذعان کنیم که این کتاب از کتاب های پر طرفدار در میان کتاب های سینمایی ترجمه شده است. برای مثال دربخشی از کتاب در مورد فیلم «مفتون» اثر کلارنس براون آورده شده است: داستان درباره دختری است که میخواهد به قصد برآوردن جاه طلبی هایش شهر کوچک خود را ترک کند و به نیویورک برود. در صحنه ای، دختر نزدیک ایستگاه قطار روبروی پسر ایستاده است و میگوید: من ازت خوشم میاد اما این کافی نیست.

دختر می رود. پسر روبه او برمی گردد و میگوید: داشت یادم میرفت، مامانم برای شام دعوتت کرده!. دختر دست به کمر زده و جواب می دهد: خیلی خوب، کمی بستنی بخر، باشه؟! پسر: حتما!

بعد از چند خط دیالوگی که بین دختر و پسر انجام می شود، باید گفت مساله ما این نیست که آیا امیال ما ارضا شده است یا نه. مساله این است از کجا می دانیم که چه می خواهیم. اینکه دختر در پایان همین صحنه بین دو نوع بستنی که پسر به وی پیشنهاد می دهد گیر می کند و دقیقا نمی داند که چه می خواهد، با چنین نوعی از تردید در مورد اینکه چه می خواهیم طرف هستیم.

هیچ چیز در امیال بشر خودجوش و طبیعی وجود ندارد. خواسته های ما ساختگی اند. خواستن، باید به ما آموخته شود. سینما آخرین هنر منحرف است. سینما خواسته های شما را به شما نمیدهد بلکه به شما میگوید چگونه بخواهید. آنچه از این بخش از فیلم مفتون دریافت می کنیم، شرح جادوی هنر سینما در یک فیلم است. دختری معمولی از طبقه کارگر در یک شهرستان ملال انگیز زندگی میکند. او ناگهان خود را در موقعیتی می بیند که خودِ واقعیت، تجربه جادویی سینما را در آن ایجاد میکند. دختر به ریل نزدیک است و  قطار آرام می گذرد. مثل زمانی که در واقعیت، کسی که نزدیک قطار آرام گذری ایستاده باشد، تبدیل به بیننده ای می شود که جادوی پرده را مشاهده می کند. دختر فرصت پیدا میکند افراد مختلف واگن های در حال گذر را ببیند. دو سیاه پوست خندان کوکتل آماده می کنند، پیش خدمتی میز شام می چیند، زنی لباس های سفید را اتو می زند، زنی جوراب نخ کش شده اش را از بند ساعت خود جدا می کند...

در همین بخش که بعنوان نمونه از کتاب سینما به روایت اسلاوی ژیژک آورده شد، مشخص می گردد که او در در این کتاب دقیقا چه رویکردی را برای تحلیل فیلم اتخاذ کرده است. این که او می خواهد با تحلیل یک جزء از کل (یک سکانس از یک فیلم) نگاه خود را بعنوان تحلیل ارائه دهد. نه خود ژیژک و نه خواننده کتاب، کاری به نیت فیلم ساز از آن سکانس نداشته اند. حتی خواننده هم فقط نگاه ژیژک به فیلم ها برایش جذاب است و به همین دلیل است که میخواهد با خواندن این کتاب، با نگاه تازه و جذابی به سینما آشنا گردد.