روشن نمودن تاریخ تخت جمشید

روشن نمودن تاریخ تخت جمشید

اریش. ف. اشمیت در گزارش پیش درآمدی خود کوشش کرده، کسانی را که نگاره شان در نگاره های گنجینه دیده می شود، بشناساند. خاک برداری های پسین این دیستک و پدیده های تازه نه در شناخت کسان دگرگون شد و نه آگاهی هایی تازه درباره شناسایی کسان و شناخت کار و جایگاهشان بر دانش ما افزود. تاریخچه ساختمان گنجینه و پیوند آن با ساختمان حرمسرای خشایارشا دیدگاه ما را بر این که نگاره پادشاه در نگاره های برجسته خزانه، نگاره داریوش یکم بوده و مرد دوم دارای جایگاه شاهی و جانشین او یعنی خشایارشا است، پذیرفته می شود. داریوش یکم، خشایارشا را به سه پسر بزرگ تر خود که پیش از بر تخت نشستن وی زاده شده بودند، برتری داد و او را به جانشینی خود برگزید.

نگاره خزانه ایوان های حیاط را که در پویه دوم ساختمان افزوده شده، شکوه می بخشیده است. کمی پس از پایان پویه دوم، بخش خزانه را خراب کردند تا جایی برای ساختمان حرم سرای خشایارشا باز شود. در حالی که یک بخش سوم (تالار ۳۸ و اتاق های نزدیک آن) در سوی شمال به بخش بازمانده دیستک افزوده شد. حرمسرای خشایارشا دارای سنگ و دست آویزهای (اسناد) ساختمانی است که پروفسور هرتسفلد در گوشه جنوب باختری پهلوی اصلی آن پیدا کرد و این دست آویزها، تاریخ ساختمان آن را روشن و آشکار می کند. بنابراین بی تردید آشکار شده است که دست کم، پویه های یکم و دوم دیستک گنجینه پیش از دوران پادشاهی خشایارشا، یعنی به وسیله داریوش یکم ساخته شده است.

با پیدایی این که در تاریخ هخامنشی درباره شاه و جانشین وی همانندی هایی مانند داریوش و خشایارشا پدیدار است، گمان نمی رود که نگاره های خزانه وسیله یکی از پادشاهان پس از داریوش ساخته شده باشد. بخش حیاط خزانه که از همه جای آن بیش تر آرایش شده بود و کانون مرکزی ساختمان مزبور به شمار می رفت. تنها در اینجا و در اتاق هایی که به ورودی شمالی ساختمان پویه دوم خزانه که پس از آن بسته شد پیوند می یافت، آراستگی رنگی بر درگاه ها دیده می شود. هنگام آبادانی تخت جمشید شیراز در دو سوی دو درگاه درون دو ایوان حیاط مزبور، تندیس هایی قرار داده شده بود. بنابراین، نگاره برجسته ای که دیوارهای ایوان را می آراست با سازوکار خوب این جا به درستی هم آهنگی داشت، از این رو درست می نماید که همه آرایش این جا را که دارنده نگاره برجسته نیز می شود. به پادشاهی نسبت دهیم که این ساختمان را برای نگاه داری گنجینه ها و گوهرهای دربار خود ساخته است.

با این حال بر ناسازگاری باور خود ناچاریم این رمز را هم که شاید نگاره های مزبور برای دیستکی دیگر ساخته شده باشد مورد بررسی قرار دهیم و فرض کنیم برخی بخش های این نگاره های برجسته در هنگام مرگ داریوش به پایان نرسیده بوده است، پس از چنین پیش آمدي، خشایارشا سنگ تراشی هایی را که وی در آن جا به عنوان جانشین نموده شده بود در ساختمان ویژه به آیین های رسمی و دولتی مانند آپادانا و تالار شورا نمی ساخت و آنها را نابود هم نمی کرد، حیاط مرکزی دیستک گنجینه، جایی خوب برای قرار دادن این نگاره ها بود. در چنین جایی بخش های بزرگ آن را می توانستند به پایان رسانند. هنگام مرگ داریوش، دیستک هایی دیگر که در پویه های گوناگون پایانی قرار داشت عبارت بود از: کاخ نشیمنی شاهنشاه مزبور، تالار شورا و کاخ آپادانا، سازوکار و جای ساختمان اجازه نمی داد که این نگاره ها در کاخ نشیمنی قرار داده شود و آنجا را به این آهنگ هم نساخته بودند.

بخش بزرگ تالار شورا به پایان رسیده بود و این جستار از نگاره های دارنده نگاره شاه و جانشین بر بدنه های درگاه خاوری، آشکار می شود، زیرا پس از مرگ داریوش این نگاره های برجسته در آنجا قرار داده نمی شد. چگونگی نگاره های گنجینه با آهنگ تالار شورا برابر است و این اندیشه شاید پیش آید. که بتوان این نگاره ها را به یگانه ساختمان همگانی تخت جمشید که سنگ تراشی هایی دارنده نگاره شاهنشاه و جانشین را به گونه ای بسیار زیبا در بر داشته است نسبت داد. از سویی دیگر پیدا کردن جایی بهتر در این دیستک برای دو نگاره بزرگ مزبور کاری آسان نیست و دشوار است که بگوییم این نگاره ها را برای آن ساختمان درست کرده باشند.